امکان پیشنهاد جداسازی قطعات متوالی اشعار و تعیین وزن آنها

در متون مخلوط نظم و نثر عمدتاً اشعار مجزایی به صورت متوالی آمده‌اند که جهت تعیین وزن و قالب و قافیه و سایر مشخصات می‌بایست ابتدا از هم تفکیک شوند تا مشابه‌یابی برای ابیات آنها قابل استفاده باشد. مثلاً در تصویر زیر شعر ۱ و ۲ می‌بایست از هم جدا شوند (نکتهٔ مهم: در حال حاضر و حتی با طی مراحل ذیل، از لحاظ نمایشی تغییری در نحوهٔ نمایش قطعات مجزا ایجاد نمی‌شود و جداسازی فقط در ساختار داده‌های گنجور صورت می‌گیرد):

دو شعر جدا نشده

برای این منظور دکمه‌ای در ویرایشگر برای درج پیشنهاد شکستن شعر به قطعات مجزا اضافه شده است:

شکستن شعر

از طریق این ابزار می‌توان یک قطعه را در هر مرحله حداکثر به ده قطعهٔ مجزا شکست:

پیشنهاد شکستن

در ویرایشگر فهرست قطعات تأیید شدهٔ شعر نمایش داده می‌شود و امکان تعیین وزن یا شکستن مجدد آنها به قطعات کوچکتر مجزا وجود دارد.

قطعات مجزا
پیشنهاد وزن قطعه

نتیجهٔ بررسی پیشنهادهای شکستن قطعات و وزنهای پیشنهادی برای آنها همانند ویرایش‌های عادی از طریق «اعلان‌ها» اطلاع‌رسانی می‌شود و در پیشخان کاربری در بخش «ویرایش‌های قطعات من» قابل مشاهده است.

پیشنهادهای قطعات من

«جستجوی دقیق عبارت» در نتایج جستجو

جستجوی دقیق عبارت که پیش‌تر هم با قرار دادن عبارت داخل دو دابل‌کوئوت (“) در دسترس بوده، از طریق دکمهٔ میانبری در صفحهٔ نتایج جستجوی گنجور به شکل در دسترس‌تر و آسان‌تری در دسترس قرار گرفته است.

جستجوی دقیق عبارت

در صفحهٔ نتایج جستجوی دقیق عبارت نیز امکان برگشت جستجوی عادی کلمات عبارت بدون در نظر گرفتن ترتیب آنها پیش‌بینی شده است.

جستجو بدون لحاظ کردن ترتیب واژگان

«غزل» – نرم‌افزار بازمتن مرور اشعار فارسی برای لینوکس و ویندوز

بخوانید به نقل از آقای ابوطالب روشن، برنامه‌نویس نرم‌افزار بازمتن غزل:

غزل نرم‌افزاری جهت نمایش آثار سخنوران پارسی، و مبتنی بر پایگاه داده گنجور است. نوشتن غزل در سال ۱۳۹۱ آغاز شد و در همان سال نیز به پایان رسید؛ و با تغییراتی در سال ۱۴۰۱ منتشر شد. سیستم‌عاملِ هدفِ غزل، لینوکس است، اما با توجه به کاربران زیاد ویندوز، نسخه‌ای از آن نیز برای ویندوز تهیه شده است. به صورت پیش‌فرض ۱۱۰ سخنور در پایگاه داده قرار داده شده است. از امکانات آن می‌توان به:

۱. جست‌وجوی قوی، دقیق و ترکیبی (نمونه‌هایی از آن در نرم‌افزار ذکر شده است)

۲. قابلیت جست‌وجو در متن‌ها، عنوان‌ها و فهرست‌ها

۳. قابلیت جست‌وجو بدون در نظر گرفتن حرکت‌های حروف (فتحه، کسره و…)

۴. قابلیت جست‌وجو بدون در نظر گرفتن حالت‌های مختلف یک حرف (مانند ک و ك)

۵. نشانه‌گذاری کلی و جزئی

۶. پوسته تاریک جهت مطالعه در شب

۷. محاسبه‌گر ابجد (هم به صورت ساده و هم پیشرفته)

۸. هایلایت متن مورد نظر در شعر (متن) جاری

۹. خروجی از پایگاه داده

۱۰. خروجی از نشانه‌ها

۱۱. و خروجی از نتیجه جست‌وجو

اشاره کرد.

نکات:

۱. با نگه‌داشتن کلید شیفت و راست کلیک بر روی متن مورد نظر و سپس با انتخاب «کپی آدرس»، می‌توانید آدرس دقیق آن را در پایگاه داده گنجور به دست آوردید (جهت خطایابی).

۲. با زدن کلید F3 و تایپ :: و سپس نوشتن id مورد نظر، می‌توانید به محتویات آن دسترسی داشته باشید. مثلا ::24، فهرست غزلیات حافظ است؛ و یا ::2143 غزل شمارهٔ ۱۴ حافظ است (جهت خطایابی).

غزل حالت روشن
غزل در حالت تاریک

علاقمندان برای دریافت این نرم‌افزار فوق‌العاده به صفحهٔ آن در گیتهاب مراجعه فرمایند و از قسمت Releases آخرین نسخهٔ‌ متناظر با سیستم عامل دستگاهشان (لینوکس یا ویندوز) را دریافت کنند (لینک نسخهٔ جاری).

نصاب نسخهٔ ویندوزی جاری غزل در تصویر مشخص شده است (دریافت).

امکانات نشان کردن و جستجو برای حاشیه‌ها

در زیر حاشیه‌های هر شعر دکمه‌ای برای نشان کردن حاشیه اضافه شده است:

دکمهٔ نشان کردن حاشیه

حاشیه‌های نشان شده در بخش «نشان‌شده‌های من» با پیوند به صفحهٔ شعر و متن یادداشت کپی شده از متن حاشیه ظاهر می‌شوند.

حاشیهٔ نشان شده

علاوه بر آن در صفحهٔ حاشیه‌ها امکان جستجو در حاشیه‌ها (به همراه امکان جستجو در حاشیه‌های کاربر خاص) اضافه شده است:

جستجو در حاشیه‌ها
جستجو در حاشیه‌های کاربر

امکان مشابه‌یابی ابیات مثنوی‌ها، اشعار چندوزنی و …

صفحهٔ مشابه‌یابی (جستجو بر اساس وزن یا قافیه یا هر دو به صورت همزمان) به صورت مستقل از طریق پیوندهای پایین صفحات گنجور در دسترس قرار گرفته است و دیگر لازم نیست برای جستجو از طریق آن از قسمت «موارد هم‌آهنگ» یک شعر خاص شروع کنید.

لینک صفحهٔ مشابه‌یابی (جستجو بر اساس وزن و یا قافیهٔ گنجور)

یکی از امکانات جدید این صفحه نیز امکان یافتن شعرهای وزنیابی نشدهٔ شاعران است که برای دوستانی که تمایل دارند از طریق ویرایشگر متن گنجور به تکمیل این اطلاعات کمک کنند مفید است (بخشی از این دسته از اشعار متعلق به متون ترکیبی شعر و نثر مثل گلستان سعدی هستند که هنوز راهکاری که کاربران بتوانند وزن این اشعار را پیشنهاد دهند آماده و ارائه نشده است).

در کادری که با زدن روی شمارهٔ ابیات شعرها باز می‌شود برای مثنوی‌هایی که وزن آنها مشخص شده و قافیهٔ بیت به درستی پیدا شده است دکمهٔ جدیدی برای یافتن موارد هم‌آهنگ با بیت اضافه شده است:

موارد هم‌آهنگ بیت مثنوی
موارد هم‌آهنگ تصویر قبلی

برای اشعار چندوزنی در کادر «ابزارها» وزن‌های مختلف آنها نمایش داده می‌شود و برای آنها در صورتی که «موارد هم‌آهنگ» معنی داشته باشند چند دسته «موارد هم‌آهنگ» متناسب با وزنهای مختلف آنها نشان داده می‌شود (در حال حاضر در گنجور شعر چند وزنی که دارای حروف قافیهٔ یکتا باشد -مثنوی نباشد- نداریم یا پیدا نکرده‌ایم از این جهت قابلیت توضیح داده شدهٔ اخیر به صورت نظری کار می‌کند و به صورت عملی نمونهٔ قابل نمایش نداریم).

وزنهای مختلف شعر چند وزنی

برای ابیات مثنوی‌های چندوزنی نیز چند دکمهٔ «موارد هم‌آهنگ» متناسب با تعداد وزنهای آنها نمایش داده می‌شود.

موارد هم‌آهنگ با وزن دوم یک بیت یک مثنوی

آمار اشعار چندوزنی در صفحهٔ آمار شعرها و صفحات اوزان اشعار شاعران نیز انعکاس داده شده‌ و نکات و اعداد متناسب با آنها گوشزد و افزوده شده است. ضمناً امکان فهرست کردن اشعار وزنیابی نشده نیز از طریق این صفحات با اضافه شدن پیوند متناظر به صفحهٔ مشابه‌یابی اضافه شده است.

آمار ابیات چندوزنی گنجور
توضیحات مربوط به اشعار چندوزنی در آمار اوزان عروضی شاعر

بهبود صفحهٔ مشابه‌یابی بر اساس وزن و/یا قافیه و …

پیشتر صفحه‌ای که با انتخاب گزینهٔ «موارد هماهنگ» در کادر «ابزارها»ی شعرهایی که با وزن عروضی و حروف قافیه برچسب‌گذاری شده‌اند باز می‌شد با صفحه‌ای که از با انتخاب هر ردیف وزن در صفحهٔ «اوزان عروضی شاعر» باز می‌شود دو صفحهٔ متفاوت با کارکرد مشابه بودند. این دو صفحه یکی شده‌اند و امکان انتخاب وزن و ورود حروف قافیه به آن اضافه شده است.

دکمهٔ موارد هم‌آهنگ

به این ترتیب از این صفحه می‌توانید برای مشابه‌یابی همزمان بر اساس وزن و قافیه یا مشابه‌یابی فقط بر اساس وزن یا فقط بر اساس قافیه به همراه امکان جستجو در میان آثار سخنور انتخاب شده یا همهٔ سخنوران استفاده کنید.

صفحهٔ موارد هم‌وزن و هم‌قافیه

نحوهٔ مرتب‌سازی اشعار یا ابیات در این صفحه و همینطور در صفحهٔ جستجوی گنجور در سطح شاعر بر اساس دورهٔ زندگی شاعر تغییر کرده است (قبلاً منطق مشخصی برای مرتب‌سازی نتایج این صفحات اعمال نشده بود).

در هنگام جستجو بر اساس قافیه و یا «وزن و قافیه» ابیات مجزای مثنوی‌ها در صفحهٔ موارد هم‌قافیه ظاهر می‌شوند. اما در هنگام جستجو فقط بر اساس وزن، ابیات مجزای مثنوی‌ها فقط یک بار در قالب شعری که جزء آن هستند ظاهر می‌شوند.

جستجو در شاهنامه بر اساس حروف قافیه
جستجو در شاهنامه بر اساس حروف قافیه

در صفحات آماری گنجور علاوه بر نمایش آمار کلی و آمار تفکیکی وزنها، آمار ابیات به تفکیک زبان غالب نیز اضافه شده است. این آمار مشخصاً شامل ابیات غیرفارسی ملمعات فارسی نمی‌شود و همانگونه که عنوان شد آمار ابیات شعرها را بر اساس زبان اصلی شعر نمایش می‌دهد. از آنجا که وزن‌یابی فقط روی اشعار فارسی صورت می‌گیرد این آمار به روشن‌تر شدن نسبت اشعار وزنیابی شده کمک می‌کند. برای نمونه علاوه بر شعرای بزرگی چون سعدی و خاقانی که اشعار عربی آنها در گنجور آمده (۱ و ۲) ، گزیده‌ای از اشعار ترکی شهریار در گنجور در دسترس است و بخشی از اشعار مولانا خالد نقشبندی در گنجور نیز کردی است.

آمار ابیات به تفکیک زبان غالب

بازطراحی ساختار نگهداری اطلاعات وزن و قافیه

تا کنون وزن و قافیهٔ اشعار در گنجور در سطح کلی (شعر) نگهداری می‌شده است. این مسئله باعث می‌شد که نتوان مواردی مانند حکایتهای گلستان سعدی را که مخلوط نظم و نثر هستند و لزوماً در هر بخش شعرهای استفاده شده هم‌وزن و حتی هم‌قالب نیستند با وزن و قافیه برچسب‌گذاری کرد. علاوه بر آن امکان برچسب‌گذاری اشعار چند وزنی با وزن(های) دیگر آنها وجود نداشت. در مثنوی‌ها نیز هر چند کل یک مثنوی معمولاً هم‌وزن است اما نیاز است ابیات مثنوی‌ها با قافیهٔ مستقل خودشان برچسب‌گذاری شوند.

این ساختار در حال حاضر تغییر کرده است و تمام محدودیتهای ذکر شده رفع شده است. با این تغییر ساختار به مرور قابلیتهای جدیدی به گنجور اضافه می‌شود.

از جمله قابلیتهای اضافه شده به گنجور -ناشی از این تغییر ساختار- که از هم‌اکنون در دسترس است می‌توان به ظاهر شدن ابیات مثنوی‌ها و همینطور ابیات متعلق به بندهای اشعار چندبندی در مشابه‌یابی گنجور (موارد هم‌آهنگ) اشاره نمود.

ابیات مثنوی هماهنگ با یک شعر
ابیاتی از مثنوی‌های ویس و رامین و خسرو و شیرین که با این غزل مولانا هموزن‌و‌قافیه هستند.
بندی از ترکیب‌بند وحشی که با این غزل سعدی هم‌وزن‌وقافیه است
بندی از ترکیب‌بند وحشی که با این غزل سعدی هم‌وزن‌وقافیه است

نحوهٔ مقایسهٔ متن شاهنامه در گنجور با تصویر چاپ مسکو

در صورتی که تمایل دارید متن یک بیت شاهنامهٔ گنجور را با تصویر مرجع چاپی آن مقایسه کنید روی شمارهٔ بیت در گنجور بزنید تا ردیف سوم شماره‌ها را (شماره در بخش) ببینید.

شماره در بخش
در این نمونه عدد مد نظر «شماره در ضحاک» است (۱۲۹)

سپس از قسمت تصاویر مرتبط روی تصویر «منبع کاغذی گنجور» بزنید.

منبع کاغذی گنجور

تصویری که باز می‌شود مربوط به اولین بیت شعر متناظر در گنجور است و در صورت نیاز با مشاهدهٔ تصاویر بعدی به تصویر متناظر بیت مورد نظرتان می‌رسید. در سمت راست تصاویر ابیاتی که شماره‌شان مضربی از ۵ است می‌توانید شماره بر اساس بخش را ببینید که کافی است شماره‌ای را که در مرحلهٔ اول در گنجور دیده بودید اینجا بیابید و آن را مقایسه کنید.

بیت ۱۲۹ در بخش ضحاک در نسخهٔ چاپی

دسترسی آسان‌تر به منابع کاغذی

از این پس برای مواردی چون دیوان حافظ، شاهنامه، مثنوی، کلیات سعدی و … که مرجع چاپی یا خطی گنجور مشخص است و تصاویر منبع کاغذی فهرست‌گذاری شده است، در فهرست تصاویر مرتبط با شعر، تصویر مربوط به مرجع کاغذی متن گنجور، مقدم بر تصاویر دیگر و با متنی متمایزکننده نمایش داده می‌شود.

منبع کاغذی گنجور

در هنگام ویرایش متون دارای منبع کاغذی مشخص هم، تصویر و لینک به تصویر مرجع نمایش داده می‌شود تا هم تشخیص اشکالات تایپی احتمالی با مقایسه با اصل کاغذی آسان‌تر باشد و هم مشخص باشد که کدام دسته از پیشنهادها به دلیل عدم مطابقت با نسخهٔ مرجع مورد پذیرش قرار نخواهد گرفت.

منبع کاغذی در ویرایشگر

حذف گزیده‌ها و نمای چاپی به همت آقای تئو بیرز

۱. بعضی از آثار شاعران در گنجور ابتدا به صورت گزیدهٔ اشعار در دسترس بوده‌اند و بعداً نسخهٔ کامل‌تر آثارشان اضافه شده است. از این جمله‌اند آثار فرخی سیستانی، امیرخسرو دهلوی، سیف فرغانی، هفت‌اورنگ جامی و دیوان ملک‌الشعرا بهار. به لحاظ آن که دوستان بعضاً روی آثار برگزیده حاشیه‌های ارزشمندی گذاشته بودند و نمی‌خواستیم این حاشیه‌ها از دست بروند آثار برگزیده را نگه داشته بودیم تا الان که با مشابه‌یابی اشعار در نسخهٔ کامل‌تر هم امکان انتقال حاشیه‌ها و اَبَرداده‌های دیگر نسخه‌های برگزیده فراهم شد و هم امکان ری‌دایرکت نشانی نسخه‌های برگزیده به نسخه‌های جایگزین. از این جهت اشعار تکراری یاد شده از گنجور حذف شدند و کاربر به نسخهٔ جایگزین و کامل‌تر آنها راهبری می‌شود.

۲. در پایین اشعار یک دکمهٔ جدید با عنوان «نمای چاپی» اضافه شده که خروجی کد نوشته شده توسط آقای تئو بیرز برای نمایش اشعار مشابه نسخه‌های چاپی را نمایش می‌دهد. این کد در حال حاضر برای متون نثر و شعرهای ترکیبی (دارای بند) درست کار نمی‌کند اما برای اشعار دارای هندسهٔ ابیات عادی ممکن است برای کاربران جالب و قابل استفاده باشد.

خروجی کد نوشته شده توسط آقای تئو بیرز برای نمایش اشعار مشابه نسخه‌های چاپی