به لطف همراه گرامی گنجور، آقای اسماعیل ابراهیمی مجموعهٔ اشعار شاعر معاصر آقای جبار محمدی متخلص به الیار از طریق گنجور رومیزی در دسترس قرار گرفته است. با هم مقدمهٔ ایشان بر این مجموعه را می‌خوانیم:

جبار محمدی متخلص به « الیـــــار » شاعر نیمه دوم قرن چهاردهم هجری شمسی در شهر ترکمانچای از شهرهای استان آذربایجان شرقی دیده به جهان گشود. وی در اشعارش از سبک عراقی تبعیت کرده است و در قالب‌های مختلف شعری طبع آزمایی نموده ولی قالب غزل بیشتر از سایر قالب‌ها مورد علاقه ایشان بوده است. در اشعار او مضامین بکر و بدیع، تخیلات ظریف و صنایع ادبی به وفور یافت می شود.اگرچه ایشان یک شاعر کلاسیک است ولی ازهیچ شاعر نامدار به خصوصی الگو نگرفته است و سبک منحصر به فرد خود را دارد.

دو اثری که از ایشان در این مجموعه برای دوستداران علم و ادب از طرف ایشان هدیه می‌نمایم توسط انتشارات نظری در تهران به چاپ رسیده است و جهت هرچه غنی تر شدن مجموعه گنجور و با کسب اجازه از ایشان صرفا جهت استفاده مخاطبان و آشنایی آنان با شاعر در زمان حیاتش در این نرم افزار گنجانده شده است.

از ایشان علاوه بر دو اثر « غزال غزل » و « صراحی اندیشه » ؛ آثار دیگری نیز به زبان ترکی اصیل و فارسی در دست است که امیدواریم به لطف الهی در آینده نزدیک به چاپ رسیده؛ در دسترس مخاطبان قرار گیرد.

شخصیت فکری، اعتقادی و عملی شاعر را می توان در لابه‌لای اشعارش دید حال قضاوت در مورد آثار و شخصیت ایشان برعهده مخاطبین گرانقدر می باشد. امید است خادمان عرصه فرهنگ و دیگر عرصه های ملی را تا زنده هستند مورد تفقد قرار دهیم.

نظر مخاطبین عزیز را جهت آشنایی بیشتر با الیار به مطالعه شرح حال مختصر وی در بخش « الیار در آیینهٔ قلم خویش » معطوف می دارم.

کلیه حقوق اشعار برای شاعر محفوظ است.

ارتباط با شاعر و ارسال نظرات: elyaar@mihanmail.ir

اسماعیل ابراهیمی

کاربران گنجور رومیزی و ساغر می‌توانند مجموعهٔ آثار این شاعر معاصر را از این نشانی با اندازهٔ ۱۹۱ کیلوبایت دریافت کنند. مجموعهٔ مذکور از طریق «دریافت مجموعه‌ها» در گنجور اندرویید و گنجور رومیزی نیز در دسترس است. علاوه بر آن این مجموعه در قالب epub از این نشانی با اندازهٔ ۱۸۵ کیلوبایت قابل دریافت است (جهت کسب اطلاعات بیشتر راجع به این قالب این نوشته را بخوانید).

یکی از بدهیهای قدیمی گنجور به همراهانش -به ویژه آنها که در پروژهٔ بازبینی همراهی کرده‌اند- دیوان کامل ملک‌الشعرای بهار بوده که پیش‌تر (دو سال پیش) گزارشی از روند بازبینی آن را در دسترس گذاشته بودم (اینجا) و مدتها پیش کار بازبینی آن را تمام شده انگاشته و با دیوان امیرمعزی جایگزینش کرده‌ام. دلایل زیادی برای تأخیر طولانی پیش آمده تا در دسترس قرار گرفتن خروجیهای نهایی وجود دارد که ذکر آنها بیشتر به بهانه‌تراشی می‌ماند، اما، به هر صورت، سرانجام خروجی نهایی این کار در این نشانی در دسترس قرار گرفته است.

ذکر چند نکته راجع به تفاوتهای خروجی نهایی با دیوان چاپی ضروری است:

اول این که بر خلاف سازماندهی سنتی دیوان بهار که ترتیبی تاریخی دارد در خروجی نهایی گنجور اشعار بر اساس قالب آنها و برای اشعار مصرّع به ترتیب حروف آخر روی اشعار در دسترس قرار گرفته و برای قصاید، غزلیات و قطعات فهرستهای الفبایی آماده شده است. ضمناً تقریباً هر شعری با مطلع مصرّع که در این دیوان یافته شده و مضمون اجتماعی یا سیاسی داشته و در قالب قطعه و غزل نمی‌گنجیده -فارغ از تعداد ابیاتش- در قصاید گنجانده شده است. علت این کار تقریباً مشخص است و آن این است که بر خلاف نسخهٔ چاپی، هدف در نسخهٔ الکترونیکی گنجور جستجوی بهتر و آسان‌یاب بودن اشعار بوده است.

دوم این که از حواشی مفصل دیوان چاپی -که بخش عمدهٔ آنها هم توسط دوستان بازبینی شده بود- در نسخهٔ گنجور خبری نیست. علت این امر احتمالی بود که راجع به حق تألیف گردآورندگان دیوان -مستقل از شاعر فقید- داده می‌شد. مسلم است که درک محتوا و مضمون و شأن نزول بسیاری از اشعار بدون وجود این حواشی مفصل ساده نیست و دوستان در این زمینه باید به نسخهٔ چاپی مراجعه کنند.

سوم این که با توجه به استفاده از دوستان داوطلب در پروژهٔ بازبینی OCR بعضاً آثار شیطنتهای دوستان ناآگاه ممکن است در میان خروجیها دیده شود (جملات یا بعضاً اشعار بی‌ربط در میانهٔ اشعار بهار). علت آن هم این است که زمان کافی برای بازبینی کامل دیوان در نظر گرفته نشده بود. لذا بخشی از خروجیها تنها یک بار بازبینی شده‌اند و فرصت آن پیش نیامده بود تا کاربر بعدی آثار شیطنت احتمالی را با تأیید صورت صحیح کاهش دهد. در هر شکل اگر موارد و جملات بی‌ربط در میانهٔ آثار مشاهده شد لطفاً از طریق حاشیه‌های سایت اطلاع دهید، با اولویت بالا تصحیح خواهد شد. در مورد دیوان امیرمعزی، روند بازبینی را طولانی‌تر در نظر گرفته‌ام و سعی می‌کنم به زودی گزارشی از روند بازبینیهای آن را در دسترس بگذارم.

چهارمین نکته این که گزیدهٔ قدیمی هزار و خرده‌ای بیتی اشعار بهار، هنوز هم در سایت گنجور و هم در نرم‌افزارهای گنجور رومیزی و ساغر در دسترس است. علت نگهداری این گزیده در سایت آن است که روی اشعار حاشیه‌هایی نوشته شده و نمی‌خواستم این حاشیه‌ها از دست برود. در مورد نرم‌افزارها، از آنجا که ممکن است دوستان ابیات و اشعاری در این گزیده‌ها را برای مراجعات بعدی نشانه‌گذاری کرده باشند برای آن که فهرست اشعار نشانه‌گذاری شدهٔ این دوستان دچار مشکل نشود لازم است گزیدهٔ قدیمی نگهداری شود.

کاربران گنجور رومیزی و ساغر می‌توانند دیوان کامل ملک‌الشعرا را از این نشانی با اندازهٔ حدود یک و نیم مگابایت دریافت و جایگزین دیوان قدیمی کنند. ذکر این نکته ضروری است که گنجور رومیزی به لحاظ یکسان بودن شناسهٔ شاعر با شناسهٔ قدیمی در پنجرهٔ دریافت مجموعه‌ها ردیف متناظر این مجموعه را به جای آن که با رنگ سفید نمایش دهد با رنگ خاکستری نمایش می‌دهد و در صورتی که جستجو برای دریافت مجموعه‌های جدید در آغاز برنامه فعال باشد این مجموعه نمایش داده نمی‌شود.

هم ساغر و هم گنجور رومیزی در هنگام اضافه کردن این مجموعه اخطاری مبنی بر وجود مجموعهٔ همسان می‌دهند که لازم است اخطار را تأیید کنید.

کاربران گنجور اندرویید برای اضافه کردن مجموعهٔ جدید لازم است ابتدا آثار ملک‌الشعرای بهار را با استفاده از امکان «حذف شاعر» حذف کنند سپس از طریق «دریافت مجموعه‌ها» مجموعهٔ جدید را دریافت کنند.

نسخهٔ epub آثار بهار در کتابخانهٔ گنجور نیز به‌روزآوری شده است.

اشعار بابا افضل کاشانی به همت جناب «الف. رسته» با استفاده از جلد دوم کتاب «مصنفات بابا افضل» منتشره به سالهای ۱۳۳۱ و ۱۳۳۷ توسط انتشارات دانشگاه تهران به تصحیح مجتبی مینوی و یحیی مهدوی در گنجور در دسترس قرار گرفته است (اطلاعات بیشتر راجع به به باباافضل و اشعار این شاعر در اینجا). از آنجا که همچون خیام، مهستی گنجوی و ابوسعید ابوالخیر عمدهٔ اشعار منتسب به باباافضل در قالب رباعی بوده و این رباعیات بعضاً به چند شاعر منتسب هستند، اشعار؛ وزن‌گذاری و قافیه‌یابی شده‌اند تا با استفاده از امکان یافتن «شعرهای مشابه» بتوان رباعیات منتسب به شاعران دیگر موجود در گنجور را پیدا کرد.

کاربران گنجور رومیزی و ساغر نیز می‌توانند مجموعهٔ اشعار باباافضل را با اندازهٔ حدوداً ۴۰ کیلوبایت از این نشانی دریافت کنند (کاربران گنجور اندروید نیز از طریق دریافت مجموعه‌ها می‌توانند این مجموعه را اضافه کنند). فایل epub اشعار نیز از این نشانی با اندازهٔ حدوداً ۸۲ کیلوبایت در دسترس و قابل دریافت است (توضیحات بیشتر در این باره).

طبق گفتهٔ جناب رسته تعداد رباعیات در چاپ شادوران مینوی ۱۹۷ رباعی بوده -که به تکراری بودن ۴ عدد از آنها اذعان شده- و در بازبینی جناب رسته ۵ رباعی تکراری یافته و حذف شده است. ضمناً در تسخهٔ چاپی رباعیات بدون ترتیب است که در گنجور بر اساس حروف روی مرتب‌سازی و فهرست‌گذاری شده است. کتاب مذکور گویا در سالهای دههٔ ۶۰ مجدداً چاپ شده است.

فِداغ دهستانی در منطقهٔ لارستان استان فارس است که از سال ۱۳۸۸ به شهرستان تازه تأسیس گراش پیوسته است.

باقر فداغی یکی از دوبیتی‌سرایان قدیمی اهل فداغ است که اشعار ایشان به لطف آقای سعید رستگار در اختیار گنجور قرار گرفته است.

آنچنان که در منابع در دسترس (اینجا و اینجا) راجع به او ذکر شده سال تولد و وفاتش مشخص نیست اما نام او را «باقر ولی» نوشته‌اند که در اشعارش عموماً «باقر» تخلص می‌کرده. گویا در سواری و تیراندازی مهارت داشته و مدتی را به جهت سرکوبی و راهزنان در استخدام دولت بوده است. با این حال آنچنان که از اشعارش برمی‌آید گرفتار فقر بوده و عشق به وصال نرسیده‌اش نسبت به دخترعمویش «نرگس» سوزبخش ترانه‌هایش بوده است. محل وفات او قلعه یا قریهٔ به قولی «میمون» و به قولی دیگر «میمن» ذکر شده و به قولی حاکم وقت دستور داده او را از قلعه پرت کنند یا او را بکشند. با این حال با آن که سالهای سال است باقر فوت کرده و خاکش خشت یا کشت شده، مع‌الوصوف هنوز مردم فداغ و منطقه و لارستان و بیرم و اَرَد و اشکنان علاقه خاصی به اشعار باقر دارند و همیشه آنها را با سوز و گداز می خوانند.

اشعار باقر فداغی بازبینی مختصری شده و ذیل اشعاری که تصحیحاتی روی آنها صورت گرفته حاشیه‌هایی راجع به نقل اولیه گذاشته شده است.

کاربران گنجور رومیزی و ساغر اشعار باقر را از این نشانی با اندازهٔ حدوداً ۱۷ کیلوبایت می‌توانند دریافت کنند. اشعار این فهلوی‌سرا از طریق دریافت مجموعه‌ها در گنجور اندرویید و گنجور رومیزی هم در دسترس است. فایل epub اشعار نیز از این نشانی با اندازهٔ حدوداً ۶۱ کیلوبایت در دسترس و قابل دریافت است (توضیحات بیشتر در این باره).

به لطف استاد گرامی آقای بهروز ثروتی -مدتها پیش- مجموعه‌ای از اشعار زنده‌یاد عبدالقهار عاصی شاعر نوگرای افغان در اختیار گنجور قرار گرفته بود که اخیراً به قالب گنجور رومیزی درآمده و از هفتهٔ گذشته برای دریافت از طریق «دریافت مجموعه‌ها» در گنجور رومیزی و گنجور اندروید در دسترس قرار گرفته است. علاقمندانی که از ساغر استفاده می‌کنند یا تمایل دارند مجموعه را به شکل آفلاین دریافت و نصب کنند می‌توانند این مجموعه را از این نشانی با اندازهٔ حدود ۶۰ کیلوبایت دریافت و نصب کنند.

با هم مقدمهٔ فاضل گرامی آقای ثروتی را بر این مجموعه می‌خوانیم:

نگاهی به زندگی و آثار عبدالقهّار عاصی

نمی‌توان از شعر امروز افغان سخن گفت و نامی از مرحوم عبدالقهّار عاصی نبرد. شاعری که با شعر زندگی می‌کرد، با شعر نفس می‌کشید و با شعر، ‌مبارزه می‌کرد. وی از جسورترین شاعران نوگرای افغانستان بود که هیچ گاه دچار ایستایی در شعر نشد و همواره حرکت و تغییر در شعرش موج می‌زد.

عبدالقهار عاصی در سال ۱۳۳۵ خورشیدی در یکی از دهکده‌های ولایت پنجشیر«ملیمه» ‌چشم به جهان گشود و پس از پایان تحصیلات مقدماتی، آموزش‌های دانشگاهی خود را در دانشکدهٔ زراعت در رشتهٔ گیاه‌شناسی در شهر ‌کابل به پایان برد. نخستین سال‌های شاعری او به سال‌های پایانی دوره‌های آموزشی‌اش بر می‌گردد.‌ به گفتهٔ آقای محمّد کاظم کاظمی در سال‌های واپسین‌ حکومت کمونیستی‌، او و دیگر شاعران و نویسندگان فعّال آن روزگار، تلاشی را شروع کرده بودند برای احیای شعر و ادب فارسی و در عین حال‌، پایه‌گذاری نوعی ادبیات مقاومت زیرزمینی و پوشیده. او در این سال‌ها، پنج مجموعه شعر از خود به چاپ رساند که عبارت‌اند از: «مقامهٔ گل سوری‌»، «لالایی برای ملیمه»، «دیوان عاشقانهٔ باغ‌»، «غزل من و غم من‌» و «تنها ولی همیشه». در سال‌های نخستین‌ پس از پیروزی مجاهدین هم عاصی در افغانستان به سر برد و یک مجموعه ‌شعر منتشر کرد با عنوان «از جزیرهٔ خون‌» که مرثیه‌هایی بود برای کابل‌ جنگ‌زده. آخرین کتاب شعر او که بعد از شهادتش به وسیلهٔ فرهاد دریا دوست هنرمند عاصی در آلمان چاپ شد، «از آتش از بریشم‌» بود.

وی پس از کودتای هفتم اردیبهشت ۱۳۵۷ که کمونیست‌های وابسته به شوروی حکومت را به دست گرفتند با شجاعت تمام شعر خود را در خدمت مردم ستم‌دیدهٔ کشور خود به کار گرفت و به انتقاد از کودتاگران و حکومت غیر مردمی و نامشروع آنان پرداخت. از این لحاظ، شعر وی شعر اعتراض و فریاد است و عاصی هیچ گاه رسالت و تعهّد شعری خود را از یاد نمی‌برد. کم‌تر شاعری در افغانستان با این صراحت و کوبندگی سخن گفته‌اند. امّا افغانستان پس از روی کار آمدن حکومت کودتا یک روز خوش ندید. هر روز جنگ و کشتار و ویرانگری که بخشی از دولت‌مردان سابق و کنونی افغانستان بدان دامن می‌زدند. با این اوضاع نابسامان بخش‌های زیادی از مردم افغانستان چاره‌ای جز گریختن از دوزخی این‌چنین و مهاجرت به کشورهای همسایه نداشتند تا شاید بدین راه، امنیت را برای زنان و فرزندان خود فراهم کنند و از سویی دیگر بتوانند جبهه‌ای فرهنگی و قلمی در خارج از افغانستان بــر ضدّ استبداد داخلی تشکیل دهند. برای این منظور، دو کشور ایران و پاکستان بهترین گزینه‌ها بودند، به ویژه ایران که اشتراک زبانی نیز با این مهاجران داشتند. در شمار این مهاجران، نویسندگان و شاعران بزرگی نیز بودند از جمله سعادتملوک تابش، براتعلی فدایی، محمّدکاظم کاظمی و سیّدابوطالب مظفّری که جریان شعر مهاجرت در ایران را تشکیل می‌دادند و به تدریج، این جریان به غنی‌ترین بخش شعر امروز افغان بدل شد. یکی دیگر از چهره‌هایی که ایران را برای اقامت برگزید شاعر بزرگ، عبدالقهّار عاصی، بود که پاره‌ای از اشعارش تا آن زمان در جراید ایران و نیز در کتاب‌هایی چون «نمونه‌های شعر امروز افغانستان» اثر دکتر چنگیز پهلوان به چاپ رسیده بود و لذا چهره‌ای ناشناخته برای شاعران پس از انقلاب ایران نبود. او از میان کشورهای دور و نزدیک‌، ایران را برگزید؛ شاید می‌خواست حال که از میان هموطنان بیرون رفته است‌، از میان همزبانان نرود. حضور بعضی دوستان شاعر افغان و ایرانی او در این کشور نیز این انتخاب را تقویت می‌کرد. چنین شد که در بهار ۱۳۷۳ خورشیدی با خانواده‌اش به ایران کوچید و در مشهد اقامت گزید و زندگیی همراه با دشواری را در مهاجرت تجربه کرد.

سفر عاصی به ایران‌، برکاتی نیز داشت. او نخستین شاعر مطرح افغانستان بود که بعد از جنگ‌های داخلی به ایران سفر می‌کرد و برای شاعران هموطن خودش در ایران‌، حرف‌های بسیاری داشت‌. شاعران مهاجر و نیز ایرانیان به وسیلهٔ او بیش از پیش با تحولات شعر افغانستان در داخل کشور آشنا شدند.

یکی دیگر از برکات سفر عاصی‌، تألیفاتی است که در این‌جا انجام داد و آمادهٔ چاپ ساخت‌. او در آماده‌سازی ویژه‌نامهٔ شعر معاصر افغانستان در مجلّهٔ شعر سهیم بود و نیز یک مجموعه از شعرهایش را برای چاپ آماده کرد با نام «از آتش از بریشم‌»، که این کتاب پس از مرگش در آلمان و به همّت فرهاد دریا چاپ شد. امّا کتاب دیگر او که بعدها تا حدّی جنجال‌برانگیز هم شد، «آغاز یک پایان» است که خاطرات عاصی را از سقوط کابل و جنگ‌های داخلی در این شهر در بر دارد. عاصی در این کتاب‌، با لحنی گزنده و گاه طنزآمیز به انتقاد از اوضاع کشور در آن سال‌ها پرداخته و البته دولت‌مردان وقت کشور را نیز از نیش قلم خویش بی‌بهره نگذاشته است‌. شاید برای کسانی که از نزدیک با عاصی و روحیهٔ او آشنا نیستند، این یک موضعگیری سیاسی ضد جهادی به شمار آید، ولی اگر حساسیت طبع و ظرافت احساس عاصی را دریافته باشیم‌، در می‌یابیم که به راستی چنین کسی نمی‌توانسته با دیدن آن صحنه‌ها، ملایم‌تر از این سخن بگوید.

ولی در ایران‌، امکان اقامت و معیشت برای عاصی میسّر نشد. در آن زمان دشواری‌هایی برای اقامت وی در ایران به وجود آمد تا آن جا که شاعر آوارهٔ ما با نومیدی روانهٔ وطن شد، در حالی که این‌بیت حافظ را به دوستش فرهاد دریا نوشته بود:

«غم غریبی و غربت چو برنمی‌تابم‌

به شهر خود روم و شهریار خود باشم»‌

و این در حالی بود که فرهاد دریا در پی فراهم ساختن امکان مهاجرت او به اروپا بود. آن دو از کابل با هم رابطه‌ای نیک داشتند. دریا بسیاری از شعرهای عاصی را با آهنگ خوانده بود و آخرین کتاب عاصی نیز به همّت او چاپ شد.

قهار عاصی سرانجام با همسر فاضلش میترا و تنها فرزندش مهستی‌، مشهد را به قصد هرات و سپس کابل ترک کرد. بسیار از آن زمان نگذشته بود که خبر درگذشت او بر اثر انفجار خمپاره در کارته پروان کابل‌، در همه جای افغانستان پخش شد.

عاصی شاعری بود توانا و نوگرا، هم در قالب‌های کهن و هم در قالب‌های نــو، هرچند شعر نو او لطف بیش‌تری داشت. در مجموع، شعرهای او خالی از فراز و فرود نبود. آن‌چه در شعر او بیش از همه جلب نظر می‌کند، دردمندی و حسّاسیت شاعر در قبال وقایع پیرامون است‌، چنان که فقط برای جنگ‌های کابل‌، یک مجموعه شعر فراهم آورد. قدرت تخیّل‌، نوپردازی‌، جسارت در استفاده از واژگان و نیز رنگ محلی شعرها، از دیگر امتیازات شعر عاصی است‌. عاصی شاعری بود نوگرا که روح نوجویی را در تمام اشعار وی به وضوح می‌توان دید. از لحاظ قالب‌های شعری، وی در بسیاری از قالب‌ها به طبع‌آزمایی پرداخت و باید اذعان کرد عموماً از این آزمایش سربلند بیرون آمد. غزل‌های وی از لحاظ اشتمال بر موضوعات متنوّع، در شمار موفّق‌ترین غزل‌های معاصر افغانستان است. پاره‌ای از غزل‌های وی گرایش وی را به غزل‌های بیدل دهلوی نشان می‌دهد که البتّه باید گفت بیدل‌گرایی جریانی رایج در شعر افغانستان امروز است؛ هرچند ابهام و غموضی که در اشعار بیدل –به طور کلّی‌ هست در اشعار وی نیست. بخشی از غزل‌های ‌وی دغدغه‌ها و نگرانی‌های‌یک اندیشمند مسلمان را در قبال ملّت، مذهب و مسایل و پدیده‌های اجتماعی نشان می‌دهد. در این گونه اشعار، زبان ‌وی ساده، ‌صریح و بی‌پیرایه است که پاره‌ای از این سروده‌ها از شهرت زیادی در میان مردم افغان برخوردار است. آن گاه که وی در غزل‌هایش به انتقاد از اوضاع اسف‌بار کشور می‌پردازد بیانش قاطع و بی‌محاباست؛ هرچند ابهام ناشی از ضعـف تألیف بر پــاره‌ای از اشعار وی سایه افکنده است. عاصی در مثنوی‌سرایی نیز دستی داشت که این نوع از آثار وی از دید اشتمال بر موضوعات متنوّع اجتماعی و میهنی درخور اعتناست، مخصوصاً مثنوی‌هایی که حماسه‌ها و تاریخ باستانی سرزمین افغانستان را به تصویر کشیده‌است. مهم‌ترین ایراد این اشعار و به طور کلی اشعار عاصی پرداخت نشدن آن توسّط شاعر پس از سرایش آن‌هاست. برجسته‌ترین اشعار عاصی را باید در شکل‌های آزاد و نیمایی جست،‌به ویژه که در این اشعار به دلیل آزادی شاعر در کوتاه و بلند کردن سطور و نیز گاه شکستن وزن،‌آن ضعف و تعقیدها که در اشعار سنّتی‌اش دیده می‌شود در این اشعار کم‌تر نمایان است. اوج تصویرسازی‌ها و نوگرایی‌های وی نیز در همین قسم اشعار مشاهده می‌شود. در این اشعار، وی راوی دردهای پنهان و آشکار ملّت خویش است و هیچ سطری نیست که صرفاً بیانگر عواطف شخصی او باشد؛ چرا که او زبان ملّتش بود و عواطف وی نیز شمولی فراخود،‌ملّی و گاه جهانی یافته بود. قالب‌های دیگری که عاصی به آن‌ها دلبستگی خاصی داشت دوبیتی و رباعی بود که اشعار فراوانی نیز در این دو قالب سرود. این اشعار از نظر سادگی و بازتاب دادن زندگی و فرهنگ مردم افغان درخور اعتناست. هرچند رباعی‌ها و دوبیتی‌های وی یک‌دست نیستند امّا در کل وی در این قالب‌ها عموماً موفـق بوده است و تـوانسته است موضوعات مختلفی را از جمله عواطف و احساسات شخصی در قبال سرزمین مـادری و فجایع روی‌داده در آن به خوبی نمایش دهد. بسیاری از رباعی‌ها و دوبیتی‌های وی در مجموعهٔ «غزل من و غم من»و «لالایی برایی ملیمه» به چاپ رسیده است و خوانندهٔ معروف فرهاد دریا با صدای دلنشین خود پاره‌ای از آن‌ها را خوانده است. دریغ که این شاعر دردمند، در اوج توانایی خودش از دنیا رفت و نتوانست برگ‌های زرین بیش‌تری بر شعر معاصر افغانستان بیفزاید.

متن تذکرة الاولیای عطار نیز با استفاده از نسخهٔ تایپ شده در مجموعهٔ کتابخانهٔ تصوف به سایت اضافه شده است (اینجا). نسخهٔ قابل دریافت برای گنجور رومیزی و ساغر -به شرط داشتن مجموعه آثار دیگر عطار در نرم‌افزار- از این نشانی (با حجم حدود ۶۳۰ کیلوبایت) قابل دریافت و نصب است. شایسته است که در اینجا این نکته ذکر شود که گنجور تا به حال از کارهای بی‌مزد و منت کتابخانهٔ تصوف استفادهٔ زیادی کرده است (این فهرست را ببینید)، دوستانی که -عموماً- بی آن که حتی نامی از خود در کارهای انجام‌شده‌شان باقی بگذارند مجموعهٔ بزرگی از آثار عرفای فارسی‌زبان را تایپ کردند و بدون هیچ‌گونه چشمداشتی در دسترس همگان گذاشتند و هم‌اکنون به صلاحدید سازمانهای متصدی فیلترینگ اینترنت در ایران، جامعهٔ علاقمندان به آثار این بزرگان باید از دسترسی به نتایج این زحمات محروم بمانند.

کاربران نسخهٔ جاری گنجور آندرویید توجه کنند که اضافه شدن این اثر به نرم‌افزارشان بدون حذف موقت آثار عطار و دریافت مجدد آن (که متأسفانه حجم آن حدود پنج مگابایت است) ممکن نیست.

همان گونه که احتمالاً همراهان همیشگی گنجور در طول هفتهٔ گذشته متوجه شده‌اند نحوهٔ فهرست کردن نام شعر از ترتیب قدیمی (که بر اساس زمان اضافه شدنشان به سایت بود) به ترتیب الفبایی تغییر کرده است.

دوستانی که با ترتیب قدیمی خو گرفته‌اند هنوز می‌توانند آن را در این نشانی ملاحظه کنند (البته با اضافه شدن شعرای جدید این صفحه، احتمالاً به‌روز نخواهد شد).

ضمناً بی‌مناسبت نیست که در اینجا تصویر طرحی را ببینید که آقای سجاد فروغی به عنوان طرح پیشنهادی جایگزین طرح فعلی گنجور ارسال کرده‌اند:

دوستان زیادی راجع به طراحی سایت انتقاد یا پیشنهاد جایگزین دارند، اما متأسفانه با توجه به ضیق وقت و نیاز به وقت زیاد جهت هماهنگیهای لازم، در حال حاضر نمی‌توانیم از زحمات این دوستان استفاده کنیم.

ضمناً آثار «رشحه» دختر هاتف اصفهانی که به شکل سنتی بخشی از دیوانهای چاپی هاتف را تشکیل می‌داده از صفحهٔ اول در دسترس قرار گرفته است.

از جمله کارهای ارسال شده توسط آقای محمودرضا رجایی (موارد قبلی: حدیقهٔ سنایی و کشف المحجوب هجویری) یکی هم مجموعهٔ رباعیات خیام (هم «رباعیات حکیم خیام نیشابوری، به اهتمام محمد علی فروغی و دکتر قاسم غنی، تهران،‌ کتابفروشی زوار» و هم کتاب «ترانه‌های خیام، صادق هدایت، تهران، انتشارات امیرکبیر (کتاب‌های پرستو)، چاپ ششم ۱۳۵۳ (تعداد صفحه: ۱۱۲/ قطع:‌جیبی)») بوده است. یادداشت آقای رجایی روی کارشان را بخوانیم:

از رباعیات خیام چاپ‌های گوناگونی تا به حال به طبع رسیده که دو چاپ از چاپ‌های مشهور خدمت دوستداران تقدیم می‌شود.

این دو مجموعه با نسخه‌ی چاپی که مشخصات چاپی آن‌ها ذکر شده، کاملاً مطابقت داده‌شده، تنها دخل و تصرفی که صورت گرفته یکسان‌سازی رسم‌الخط و امروزی کردن آن است. امیدوارم که مقبول طالبان واقع شود و خدمتی در راه نشر اندیشه‌های والای خیام باشد.

جایگزینی مجموعهٔ موجود خیام (تصحیح فروغی) در گنجور با کار ایشان با توجه به وجود تعداد قابل توجهی حاشیه روی سایت برای این اشعار مشکل است، هر چند کار ایشان با دقت فوق‌العاده‌ای صورت گرفته و از این بابت گنجور از کار ارزشمندی محروم می‌ماند (به همین دلیل فایل ارسالی ایشان را جهت استفادهٔ دوستان علاقمند از طریق این نشانی جهت دریافت و استفاده در گنجور رومیزی و ساغر در دسترس می‌گذارم). اما گردآوری شادروان هدایت را می‌توانستیم بدون مشکل به گنجور اضافه کنیم که کردیم. جهت مطالعهٔ این روایت از آثار خیام به این صفحه مراجعه کنید.

کاربران گنجور رومیزی و ساغر می‌توانند مجموعهٔ کامل شده را از این نشانی (حدود ۹۰ کیلوبایت) دریافت و نصب کنند. هر چند مجموعه، جهت استفادهٔ کاربران گنجور اندروید نیز از طریق «دریافت مجموعه‌ها» در دسترس است دوستان باید توجه داشته باشند که پیش‌نیاز اضافه شدن این مجموعه به گنجور حذف آثار موجود خیام با استفاده از گزینهٔ «حذف شاعر» است و در نسخهٔ فعلی تا زمانی که شاعری همسان وجود دارد برنامه از اضافه کردن مجموعه صرف نظر می‌کند!

به لطف همراه همیشگی گنجور آقای علی پی‌سپار نسخه‌ای از رباعیات منسوب به مهستی گنجه‌ای شاعرهٔ قرن ششم هجری به گنجور اضافه شده است (صفحهٔ مهستی گنجوی در گنجور). مأخذ ایشان نسخهٔ منتشر شده در آذربایجان شوروی به سال ۱۹۸۵ میلادی است که از اینترنت به شکل PDF اسکن شده قابل دریافت است. با توجه به این که نسخهٔ یاد شده چاپ از روی دستنویس -با خط نه چندان خوش و با کیفیت پایین- است، هر جا ایشان موفق به خواندن متن نشده‌اند جای کلمات جا افتاده را با «…» مشخص کرده‌اند.

مقدمهٔ نسخهٔ مأخذ را با هم می‌خوانیم:

مهستی گنجوی

ترتیب‌دهنده و مقدمه: رفائیل حسینوف

زیر نظر: محمد آقاسلطان

خط از: هرمز عبدالله‌زاده فریور

رسّام: فخرالدین علی‌زاده

مهستی گنجوی در تاریخ ادبیات آذربایجان نخستین رباعی‌نویس شهیر می‌باشد. نام وی همواره در ردیف شعرای بزرگ آذربایجان مثل نظامی [و] خاقانی یادآوری می‌شود. در این کتابچه برخی از رباعیات برجستهٔ آن شاعرهٔ بی‌مانند جمع‌آوری شد که به نظر خوانندگان محترم تقدیم می‌شود.

منبع: کتاب خطی در مخزن کتب خطی آکادمی علوم آذربایجان شماره: آ -۱۱۶

باکو

یازیچی ۱۹۸۵

مقدّمه

آذربایجان سرزمین کهنسالان است. در این سرزمین عدّهٔ کسانی که سنشان از صد گذشته کم نیست. ولی این خاک فرزندانی نظیر مهستی گنجوی دارد که سنش از نهصد سال تجاوز کرده است.

عمر مهستی در آثار ادبی و رباعیات همیشه جوانش ادامه دارد. مهستی در کنار سخنوران نام‌آور قرن دوازدهم آذربایجان نظیر نظامی گنجوی و خاقانی شیروانی چون ستاره‌ای می‌درخشد. اشعار وی طراوت هشتصد سالهٔ خود را حفظ نموده، امروز نیز مورد استقبال قرار می‌گیرد و شیفتگان جدیدی به دست می‌آورد.

اطلاعات ما دربارهٔ سرگذشت شاعر کم است. در میان افسانه‌ها و روایاتی که طی قرون دربارهٔ وی شایع شده بسیاری از خطوط حقیقی شرح حالش به دست فراموشی سپرده شده است.

مهستی در سال ۱۰۹۲ میلادی در گنجه پا به دنیا نهاده است.

علاوه بر طبع شعر موسیقی را خوب می‌دانست و شطرنجباز ماهری بود. وی در ادبیات شرق مانند خیّام یکی از بزرگترین استادان رباعی شناخته شده است. همسر مهستی «تاج‌الدین امیر احمد» نیز شاعر بود و با تخلص پورخطیب و ابن خطیب شعر می‌سرود. نظیره‌ای که سنایی بر یکی از غزلیات وی ساخته دلیل با ارزی است بر شهرت پور خطیب در عالم شعر. یک رشته از اشعار مهستی به همین پور خطیب منحصر شده است.

ماجرای عشق آنان در کتاب مهستی و امیراحمد به قلم جوهری منعکس گردیده است. نسخه‌های خطی این کتاب در انستیتوی نسخ خطی باکو، موزهٔ بریتانیا و کتابخانهٔ جار الله ترکیه حفظ می‌گردند.

مهستی در یکی از رباعیهایش خطاب به امیراحمد شهرتی را که با زیبایی و استعدادش به دست آورده چنین بیان می‌کند:

من مَهسـِتی‌ام بر همه خوبان شده طاق

مشهور به حسن در خراسان و عراق

ای پورخطیب گنجه از بهر خدا

مگذار چنین بسوزم از درد فراق

می‌توان گفت که مهستی که تمام فعالیت ادبی‌اش با محیط گنجه بستگی داشته در موقع سفر به بلخ و مرو و شهرهای دیگر چنان شهرت به سزایی یافته بود که به عنوان مهمان به دربار سلطان سنجر نیز دعوت گردید. در این مورد در الهی‌نامهٔ فریدالدین عطار و تذکرةالشعرای دولتشاه سمرقندی اطلاعاتی موجود است.

از نویسندگان قرون وسطی شمس‌الدین قیس رازی، حمدالله قزوینی و امین احمد رازی از استعداد شاعری مهستی تعریفها نموده و او را رباعی‌سرای توانایی خوانده‌اند. از قرن هشتم تا قرن بیستم میلادی هر چند هزاران شاعر خاورزمین قلم خود را در رباعی آزموده‌اند ولی در در این میدان بزرگترین شهرت نصیب عمر خیام شاعر و دانشمند نیشابور و معاصر وی زیبارخ گنجه، مهستی گردیده است.

مهستی در اواخر سدهٔ دوازدهم میلادی وفات کرده و در گنجه مدفون است.

مهستی در تاریخ ادبیات آذربایجان نخستین بانوی شاعر بوده، ولی متأسفانه تمام اشعار او که سراسر عمر خود را صرف سرودن آنها نموده است به دست ما نرسیده، فقط اکنون قسمت کوچکی از میراث ادبی او که بیش از سیصد رباعی و چند قطعه و غرل نمی‌باشد، توسط نوشته‌هایی که در صفحات نسخ خطی گوناگون تذکره‌ها و مجموعه‌های مختلف شعر قید شده است، به عالم دانش معلوم است.

با گذشت زمان رباعیات مهستی گاه با رباعیات خیام، خاقانی، سنایی، کمال‌الدین اسماعیل و شعرای دیگر در هم‌آمیخته و گاه رباعیات شعرای دیگر به نام مهستی قید گردیده است.

در رباعیات مهستی قلبی نازک و سرشار از عشق می‌زند. شاعر خوانندگان خود را به لذت گرفتن از زندگی و زیباییهای آن دعوت می‌نماید. شخص انسان، عشق، افکار، آرزوها و اعمال نیک وی در رباعیات شاعر مترنم است.

عدهٔ زیادی از قهرمانان مهستی که در شعر رستاخیزها گنجه می‌زیستند صاحبان صنعت و پیشه هستند. مهستی که کسب و کار این مردمان ساده را با علاقهٔ فراوان به رشتهٔ نظم کشیده در ادبیات خاور اولین بنیانگزار شعر نوین که «شهر آشوب» نامیده می‌شود به شمار می‌رود.

مهستی در ادبیات خاور از اولین مبشران آزادی فکر می‌باشد. وی در رباعیات خود مسائل اجتماعی را مطرح کرد، بی‌عدالتی و نارساییهای زمان را به باد انتقاد گرفته است.

مهستی در رباعیاتش از معانی گوناگون لغات با مهارت استفاده کرده و یک سلسله تجنیسی و چهار اندر چهار به وجود آورده است. شرح فلسفهٔ چهار عنصر در رباعیات مذهبی جای ویژه‌ای دارد. شاعر برای بیان آشکار مطالب مدام به مراعات‌النظیره رو می‌آورد. در رباعیات وی چهار شهر (مرو، بلخ، نیشابور، هرات)، چهار آلت موسیقی (چنگ، بربط، رباب، نی)، چهار پرنده (بلبل، فاخته، زاغ، قمری)، چهار سلاح (خود، زره، خنجر، سپر)، چهار گل (نرگس، بنفشه، سوسن، گل سرخ)، چهار روز (پریر، دی، امروز، فردا) و طبیعی است که آب، آتش، باد، خاک با مهارت حیر[ت]انگیزی و ظرافت زرگران به دنبال هم چیده می‌شوند. انسان نمی‌تواند از حیرت در برابر توانایی شاعر خودداری کند.

مینیاتورسازان قرون وسطی گاهی تصویر مهستی را که شطرنجباز ماهری بود در پشت تختهٔ شطرنج رسم نموده‌اند. در اشعار وی اصطلاحات بازی شطرنج نیز زیاد دیده می‌شود که مهستی این اصطلاحات را فقط به خاطر زیبایی کلام به کار نبرده بلکه افکار شاعرانهٔ خود را به توسط این اصطلاحات به طور بارز شرح داده است.

شعرای آذربایجان دربارهٔ مهستی دهها شعر، داستان منظوم و نمایشنامه‌ها نوشته‌اند.

در گنجه خانهٔ مهستی به موزه تبدیل شده و به دانشسرای مقدماتی شهر نام وی اطلاق گردیده است. باشگاه شطرنجبازان باکو نیز نام مهستی بانوی شاعر آذربایجان را بر خود دارد. در آذربایجان اشعار مهستی با ترجمهٔ شاعرهٔ مرحومه نگار رفیعبگلی بارها چاپ و منتشر شده است. برخی از والدین به احترام شاعر بزرگ دختران خود را مهستی می‌نامند.

مهستی دیروز نیز محبوب بود امروز هم محبوب است و این محبت به اندازهٔ عمر رباعیات مهستی باقی خواهد ماند.

اینک چند رباعی منتخب این نابغهٔ بزرگ آذربایجان را به نظر خوانندگان محترم می‌رسانم.

رفائیل حسینوف

کاربران گنجور رومیزی و ساغر می‌توانند این مجموعه را از این نشانی با اندازهٔ ۳۰ کیلوبایت دریافت و به مجموعه‌های موجودشان اضافه کنند.

به همت آقای محمودرضا رجایی -که پیشتر حدیقهٔ سنایی هم به لطف ایشان به گنجور اضافه شده بود– کتاب «کشف‌المحجوب هجویری» که از آثار منثور قرون آغازین ادبیات فارسی است و به آداب صوفیه می‌پردازد و معروف است به این که عطار در تذکرة‌الاولیا به آن نظر داشته در گنجور در دسترس قرار گرفت (اینجا).

کاربران گنجور رومیزی و ساغر می‌توانند مجموعهٔ متناظر را از این نشانی (با اندازهٔ حدود ۵۵۰ کیلوبایت) دریافت و به مجموعه‌های خود اضافه کنند.