بایگانی سالیانه: ۱۴۰۲

معرفی «نسکبان»: جستجو در متن سی هزار کتاب فارسی

خلاصه و اصل مطلب (اگر حوصله ندارید پاراگراف‌های بعد را بخوانید): در سایت نسکبان به نشانی naskban.ir امکان مرور و جستجو در متن بیش از سی‌هزار کتاب فارسی با قالب PDF دریافت شده از کتابخانهٔ اینترنتی سها را دارید. قابلیت‌های افزودهٔ آن بر سها، امکان جستجو در متن کتاب‌ها، نشانی‌های یکتا برای صفحات کتاب‌ها و امکان فهرست‌گذاری گنجور بر اساس کتاب‌های چاپ شدهٔ در دسترس از طریق آن است. برای دسترسی به و استفاده از آن باید در آن نام‌نویسی کنید.

پردهٔ اول: روزگاری دور (چهارده سال پیش) یکی از همراهان گنجور با من تماس گرفت و گفت شعری از پروین اعتصامی در کتابهای درسی دوران ابتداییشان بوده که اکنون در میان آثار پروین نیست. علی‌رغم آن که عموماً من از دست بردن در آثار و اضافه کردن جامانده‌های اینچنینی پرهیز می‌کنم نمی‌دانم به چه دلیل -شاید برای راضی کردن دل خودم و آقای رضا سیمی- آن را به ته مثنویات پروین چسباندم. کمی بعد دوستانی آمدند و زیر آن نوشتند که از پروین نیست و یا از ایرج میرزاست یا از عباس یمینی شریف. از آن جهت دل‌چرکین شدم و علی‌الحساب با وجود آن که شعر هنوز ذیل آثار پروین هست در عنوانش گوشزد کردم که شاعر شعر ناشناخته است.

جوجهٔ نافرمان

دوست داشتم منبع نقل این کتاب را پیدا کنم و ببینم از کیست. اما چطور؟ چطور می‌شود کتاب مرجع را پیدا کرد؟ این دغدغه با من بود تا آن که ابزارش را ساختم و در هنگام نوشتن این متن آن را یافتم: اینجا (برای مشاهدهٔ این صفحات می‌بایست در نسکبان که جلوتر معرفیش می‌کنم نام‌نویسی کنید)، کمی اینجا، کمی اینجا و کمی هم اینجا و اینجا. اما مسأله هنوز حل نشده. در کتاب چاپی نام شاعر ذکر نشده. منتهی یکی از دلایلی که امروز می‌توانم در مخزن بزرگی از کتابهای چاپی چنین جستجویی انجام دهم دغدغهٔ گشودن رمز این معما بود. معمایی که با این حکمت گشوده نشد.

پردهٔ دوم: هدف اولیهٔ ساخت گنجینهٔ گنجور افزودن آب و رنگ به حال و هوای خشک و متن‌زدهٔ گنجور با استفاده از نسخه‌های نفیس خطی خصوصاً آنها که نقاشی داشتند بود. در ادامه و با توجه به آن که برای تصحیح خطاهای تایپی نیاز بود تصویر نسخه‌های کاغذی مرجع اشعار را ببینیم تصاویر کتابهای چاپی را نیز به آن افزودم.

گنجینهٔ گنجور از آغاز برای نگهداری تصاویر باکیفیت از نسخه‌های نفیس طراحی شده بود و برای در دسترس‌گذاری کتابهای چاپی، می‌بایست آنها را از PDF به تصویر تبدیل می‌کردم. فرایندی که با وجود کاهش کیفیت تصاویر به نسبت فایل PDF مورد استفاده باعث افزایش چندبرابری حجم آن می‌شود.

به خاطر این مشکل تصمیم گرفتم که سامانه‌ای جدا برای نگهداری فایل‌های PDF طراحی کنم که در آن نیاز نباشد قالب فایل اصلی تغییر کند در عین حال بتواند امکاناتی مشابه گنجینهٔ گنجور شامل نشانی یکتا برای هر صفحه از فایل را فراهم کند. همینطور امکان فهرست‌گذاری کتاب مطابق با متن گنجور نیز در آن وجود داشته باشد.

در جستجو برای منبعی متمرکز از فایل‌های PDF قابل استفاده در ابتدا به کتابخانهٔ‌ تخصصی ادبیات و از آنجا به سها رسیدم. مجموعه‌ای عظیم از هزاران کتاب قابل دریافت در قالب PDF با ابرداده‌های توصیف‌کنندهٔ محتوای کتابها که البته من را در فیلتر و حذف کتابهای غیرفارسی آن به زحمت انداخت (عمدتاً فکر می‌کنم مشکل پیدا نشدهٔ کدهای خودم باشد) اما تلاشی که برای راه‌اندازی آن چه جمع‌آوری کتابهای پیشتر اسکن شده و چه اسکن کتابهای اسکن نشده شده شگفت‌انگیز و باورنکردنی است. به راستی که دستمریزاد!

از آنجا که حجم و جنس داده‌های پروژهٔ جدید از گنجینهٔ گنجور متفاوت بود آن را از گنجور و گنجینه‌اش جدا کردم به این معنی که اطلاعات آن در پایگاه داده‌هایی مجزا و هم‌اکنون روی سروری مجزا نگهداری می‌شود (سروری که برای پشتیبان‌گیری از گنجور تهیه شده). از این جهت کاربران نام‌نویسی شده در آن نیز با گنجور یکی نیستند و کاربران می‌بایست برای استفاده از امکانات اختصاصی در آن جداگانه نام‌نویسی کنند.

نام این سامانهٔ جدید نسکبان است (نام دامنه‌ای که سالها پیش با هدف میزبانی گنجینهٔ گنجور ثبت شده بود و با تصمیم به ثبت آن به عنوان زیردامنه‌ای از گنجور بلااستفاده مانده بود). سامانه‌ای که به نوعی خود فهرستی بر سهاست (در آینده ممکن است منابع دیگری نیز به آن افزوده شود)، اما امکانات اضافه‌ای ارائه می‌کند.

ویژگی‌ها و امکانات مهم نسکبان در حال حاضر به شرح زیر است:

۱. هر کتاب و هر صفحه از هر کتاب در آن نشانی مجزایی دارد. از این جهت می‌توانید به صفحات کتابها در آن لینک بدهید. نشانی کتاب‌ها یک عدد (شناسهٔ آنها) و شناسهٔ صفحات کتاب‌ها شمارهٔ صفحات آنها بعد از خط کج (/) جدا شده از شناسهٔ کتاب متناظرشان است.

شناسهٔ کتاب و شمارهٔ صفحه در نشانی‌های نسک‌بلن

امکان کپی آسان لینک صفحات (کتاب‌ها، صفحات کتاب‌ها و جستجوها) نیز در نظر گرفته شده است.

کپی نشانی صفحه یا کتاب به حافظه
تایپ شمارهٔ صفحه و رفتن به آن

۲. متن (تقریباً) تمام کتاب‌ها با استفاده از نرم‌افزار بازمتن تسرکت (tesseract) که از زبان فارسی نیز پشتیبانی می کند OCR شده است و می‌توانید در متن آنها بگردید (قطعاً خروجی OCR پراشکال است اما برای یافتن شواهد به اندازهٔ کافی خوب است، ضمناً با توجه به سخت‌افزار سرور فعلی نسکبان باید در جستجوی تمام‌متنی پرحوصله باشید).

جستجوی پیش‌فرض در ابرداده‌های کتاب‌ها (عناوین و نام پدیدآورندگان و …) انجام می‌شود و برای جستجو در متن کتاب‌ها باید از دکمهٔ دیگری استفاده کنید:

جستجو در متن

می‌توانید عبارتی را در متن تمام کتاب‌ها بگردید (اگر می‌خواهید عبارتی ترکیبی را به طور دقیق جستجو کنید آن را بین دو علامت قرار دهید). در صفحهٔ نتایج فهرست تمام کتاب‌هایی را خواهید دید که این متن در آنها یافت شده است.

نتایج جستجو

با انتخاب هر کتاب از نتایج نمایش داده شده، عبارت جستجو شده دوباره در متن آن کتاب جستجو می‌شود و تصاویر صفحات حاوی آن به همراه متن حاوی عبارت به صورت برجسته‌شده نمایش داده می‌شوند.

نمایش نتایج در یک کتاب

با انتخاب هر صفحه می‌توانید تصویر آن صفحه را ببینید. امکان آن که از ابتدا عبارتی را در یک کتاب خاص بگردید نیز وجود دارد. آن را باز کنید. امکان جستجو در متن آن (اگر OCR شده باشد) از کادر بالای آن وجود دارد.

جستجو در متن یک کتاب خاص

۳. کاربران می‌توانند کتاب‌ها و صفحات آنها را نشان کنند و به فهرست نشان‌شده‌هایشان دسترسی دارند.

نشان شده
نشان شده‌ها

۴. از کارکردهای ثانویه که بگذریم 😉 امکان فهرست‌گذاری صفحات کتاب‌های نسکبان با متن گنجور فراهم شده است. لذا می‌توان امیدوار بود که در آینده منابع چاپی همهٔ متون گنجور را با استفاده از آن فهرست‌گذاری کنیم. روش کار مشابه همان کاری است که در گنجینهٔ گنجور انجام شده. پس از نام‌نویسی و ورود به نسکبان، کتاب مد نظر را پیدا می‌کنیم. وارد آن می‌شویم و زیر صفحه‌ای که با شعری از گنجور مرتبط است از دکمهٔ «پیشنهاد شعر مرتبط با گنجور» به صفحه‌ای مانند شکل بعد می‌رسیم که می‌توانیم در دو سمت صفحه نسکبان و گنجور را ببینیم و بین صفحات آنها مستقلاً حرکت کنیم.

پیشنهاد شعر مرتبط در گنجور

۵. نسکبان هم‌اکنون روی سروری که برای پشتیبان‌گیری از داده‌های سرور اصلی گنجور تهیه شده میزبانی می‌شود. این سرور در ایران قرار دارد و احتمالاً با فیلترشکن‌ها و شاید با کاربران خارج از ایران مشکلاتی داشته باشد. از آنجا که مهمترین شاخص تهیهٔ این سرور فضای دیسک بوده مشخصات سخت‌افزاری خوبی هم ندارد. به این دلایل انتظار ندارم که این سرور در برابر ترافیک بالای ورودی پاسخگویی مناسبی داشته باشد. خصوصاً که جستجوی متنی داخل همهٔ کتابها نیز پردازهٔ سنگینی است. در آینده پروژه‌های امیدوارکننده‌ای مانند ایران سرچ و همینطوراحتمالاً خود سها و کتابخانهٔ ادبیات -اگر قابلیت جستجوی متنی داخل کتاب‌ها را اضافه کنند- می‌توانند جایگزین‌های پایدارتری برای نسکبان باشند و کارکرد نسکبان بیشتر به یکپارچگی آن با گنجور محدود شود. بسته به استقبال و میزان پایداری شاید در آینده سرور بهتری برای نسکبان تهیه کردم تا پاسخگویی بالاتری داشته باشد. در حال حاضر و با توجه به شلختگی کلی در طراحی و کمبود امکانات نرم‌افزاری نسکبان و همینطور سرور و سخت‌افزار زغالی با توجه به کارکردهای -در حال حاضر- به نظر بی‌نظیرش، نسکبان رتبهٔ بالاتری به نسبت گنجور در کسب عنوان «لنگه کفش کهنه در بیابان» کسب می‌کند 😉 !

نسکبان جای زیادی برای کار و بهبود دارد. برای آن که کنترل بهتری روی آن داشته باشم استفاده از آن را منوط به نام‌نویسی و ورود کاربران کرده‌ام. به این ترتیب از ایندکس شدن میلیون‌ها صفحهٔ آن روی گوگل جلوگیری می‌کنم، آمار دقیقی از میزان استفاده از آن دارم، احتمالاً حجم استفاده از آن به دلیل آن که بسیاری از سد نام‌نویسی و ایجاد حساب کاربری عبور نمی‌کنند پایین و کارایی آن با وجود سخت‌افزار ضعیف معقول باقی می‌ماند و اگر بعدها خواستم آن را واگذار کنم مالک و نگه‌دارندهٔ بعدی دست بازتری روی انتخاب آن که آن را چطور می‌خواهد در اختیار کاربر نهایی قرار دهد خواهد داشت.

حسان لاهوری

دوست عزیزی از کشور پاکستان چندی است که در گنجور فعالیت می‌کند و به سهم خود به غنای محتوای آن کمک می‌کند.

مخدوم حسان لاهوری (نامی که خود او در انتشار روخوانی‌های اشعارش در گنجور از آن استفاده می‌کند) چندی پیش جویای آن بود که چرا کسی اشعار اقبال لاهوری را نخوانده است. همچنان که در پرسش‌های متداول گنجور توضیح داده شده است روخوانی اشعار یک فرایند داوطلبانه است و انتخاب آن که چه شعری خوانده شود به عهدهٔ خود داوطلبان است. از آنجا که عموماً علاقمندان تمایل به روخوانی اشعار شاعران مشهور دارند روخوانی‌های زیادی برای جز چند شاعر انگشت‌شمار همه‌کس‌پسند ارائه نشده است. حسان عزیز وقتی که از علت این امر مطلع شد آستین همت را بالا زد و خودش دست به کار شد.

Completion of Audio Recordings: Completed the audio recording for 50 rubais of Iqbal-e-Lahori. Ganjoor has been vital in this process, especially for learning the correct pronunciation of words. When unsure about any pronunciation, I turned to Ganjoor, found the word in works of Molana, Saadi, or Hafiz, and listened to native readings. Although I am still a beginner, and no way near to a good persian accent, still the Ganjoor audios are helping in a great way.

او که فارسی‌زبان نیست با تکیه بر روخوانی‌های اشعار مشهور کلماتی را که نحوهٔ خوانده شدن آنها را در فارسی نمی‌دانسته پیدا کرده و با تلاش فراوان تا به حال بیش از پنجاه شعر از اقبال را روخوانی کرده است.

روخوانی‌های اشعار مخدوم حسان لاهوری

حسان که برنامه‌نویس و دست به کد هم هست ابزاری برای تولید فایل XML همگامسازی گنجور رومیزی با استفاده از مارکرهای ادوبی اودیشن و ابزار دیگری برای تولید ویدیوهای حاوی شکل موج در ادوبی اودیشن از خوانش‌های همگام‌شدهٔ گنجور ساخته است.

Completion of Audio Recordings: Completed the audio recording for 50 rubais of Iqbal-e-Lahori. Ganjoor has been vital in this process, especially for learning the correct pronunciation of words. When unsure about any pronunciation, I turned to Ganjoor, found the word in works of Molana, Saadi, or Hafiz, and listened to native readings. Although I am still a beginner, and no way near to a good persian accent, still the Ganjoor audios are helping in a great way.

این یک نمونه ویدیوی تولید شده توسط این ابزار است (برداشته شده از این نشانی):

حسان لاهوری و دوستانش برای شناساندن بهتر گنجینهٔ آثار اقبال لاهوری در شبکه‌های اجتماعی نیز حضور پررنگی دارند و می‌توانید در هر یک از شبکه‌های اجتماعی زیر می‌توانید حاصل تلاش‌هایشان را ببینید و دنبال کنید:

https://twitter.com/IqbalFarsi

https://instagram.com/iqbalfarsiofficial
https://www.tiktok.com/@iqbalfarsiofficial
https://www.facebook.com/IqbalFarsiOfficial
https://www.youtube.com/@IqbalFarsi

دستور خط گنجور – پیش‌نویس، نیازمند همفکری علاقمندان

منابع متون گنجور عمدتاً کتابهای چاپ شده و در معدودی موارد نسخه‌های خطی هستند. پیش از انتشار دستور خط‌های نوین مثل دستور خط فرهنگستان (اگر در دنبال کردن لینک با خطا مواجه شدید مشکل فنی و ناشی از انقضای گواهینامهٔ SSL سایت فرهنگستان است، پذیرش ریسک پیشنهادی توسط مرورگر در این مورد خاص انشاء الله خطری برایتان ایجاد نمی‌کند) منبع متمرکزی به عنوان استاندارد دستور خط وجود نداشته است. از این جهت دستور خط فارسی در کتاب‌های مختلف گنجور از سلیقه‌ها و انتخاب‌های متفاوتی پیروی می‌کنند و یکدست نیستند.

یکدست و استاندارد کردن این حجم از متن کاری نیست که در زمان معقولی انجام شدنی باشد و البته گنجور هم فاقد امکانات کافی برای چنین کاری است.

اما با ارائهٔ امکان ویرایش متون و تصحیح غلط‌های تایپی انجام این کار خصوصاً برای متون پرمخاطب شدنی‌تر و در دسترس‌تر شده است. چنانچه حرکت‌گذاری و آسان‌خوان کردن متون از اهدافی است که گروهی از همراهان گنجور با استفاده از این امکانات برای رسیدن به آن تلاش می‌کنند.

مشکلی که اینجا وجود دارد این است که در این وضعیت هم هنوز استاندارد مدون و مشخصی برای ویرایش و یکدست کردن خط در متون گنجور وجود نداشته و ارائه نشده است.

در این نوشته تلاش می‌کنیم به یک پیشنهاد اولیه بر اساس دستور خط فرهنگستان و بر اساس نیازمندیهای گنجور برسیم.

اوّل نیازمندیهای دستور خط در گنجور را با هم مرور کنیم:

۱. جستجوپذیری: یکی از مهمترین کارکردهای گنجور جستجوی متون است. دستور خط گنجور نباید برای رسیدن به اهدافی مانند آسان‌خوانی به گونه‌ای ویژه، سلیقه‌ای و غیرقابل پیش‌بینی شود که اشخاص نتوانند کلمات را مطابق صورتی که در گنجور ظاهر شده حدس بزنند و در کادر جستجو تایپ کنند. تعهد به جستجوپذیری دستور خط‌هایی را که ممکن است مزایایی از قبیل آسان‌خوانی ارائه کنند اما مطابق انتظار همگان نیستند و جا نیفتاده‌اند و استفاده از آنها نیاز به آموزش دارد نفی می‌کند.

تبصره: عموم موتورهای جستجو و همینطور جستجوگر داخلی گنجور حرکات (کسره، ضمّه، فتحه)، تشدید، همزهٔ بالای ه، تنوین و مواردی مانند آن را در جستجو نادیده می‌گیرند و آنها را حذف می‌کنند. از این جهت استفاده از این راهنماهای خوانش استاندارد مغایر با جستجوپذیری در گنجور نیست.

۲. خوانش آسان متون: شکل یک کلمه مثل «برد» در خط فارسی لزوماً نمایانگر آن نیست که کلمهٔ متناظر آن چه کلمه‌ای بوده است. این کلمه می‌تواند «بُرْد»، «بَرَد»، «بُرَد»، «بَرْد» (به معنی سرما) باشد و حتی زمانی که کلمه به مدد محتوای جمله‌ای که در آن به کار رفته مشخص شود عاملی به نام وزن شعر می‌تواند باعث شود که همان کلمه به گونه‌ای متفاوت مثلاً با تشدید روی حرف «ر» خوانده شود. حرکت‌گذاری متون تا حد زیادی می‌تواند این نقیصه را جبران کند. برای آن که کار به افراط نکشد می‌توانیم کلماتی را که کمتر پیش می‌آید به گونهٔ دیگری خوانده شوند استثنا کنیم.

قواعد پیشنهادی:

۱. در تایپ متون در ویندوز و سایر سیستم عامل‌ها از صفحه‌کلید استاندارد فارسی (Persian Standard) استفاده کنید. این صفحه‌کلید با آنچه به طور معمول در ویندوز فعال می‌شود متفاوت است. تایپ نیم‌فاصله در این چینش با Shift+Space انجام می‌شود و امکان تایپ عموم حرکات استاندارد در آن با ترکیب Shift و سایر کلیدها وجود دارد (این چینش صفحه‌کلید در ویندوزهای خیلی قدیمی با نصب برنامه‌ای جانبی در دسترس قرار می‌گیرد اما در ویندوزهای بعد از ویندوز ۱۰ و همینطور روی سیستم‌عامل‌های جدید به صورت توکار در دسترس است). معضل احتمالی این صفحه‌کلید آن است که اعداد را به شکل فارسی و متفاوت با صورت لاتین آنها تایپ می‌کند که هم در جستجوپذیری و هم در عملیات محاسباتی یا ورود متن در کادرهای محدود شده به عدد در بعضی نرم‌افزارها و وب‌سایت‌ها مشکلاتی ایجاد می‌کند که البته آن هم با سوییچ موقت به صفحه‌کلید انگلیسی و تایپ اعداد با آن حل می‌شود.

صفحه‌کلید استاندارد فارسی

۲. یای کوتاه روی های ناملفوظ (مثلاً در «نامهٔ من») به همین صورت (هٔ) و با استفاده از نشانهٔ اختصاصی آن در صفحه‌کلید استاندارد فارسی قابل تایپ با نگه داشتن دکمهٔ Shift و فشردن کلید N (یا شیفت+د) نوشته می‌شود.

تایپ یای کوتاه (هٔ)

این نویسه در دستور خط فرهنگستان (نسخهٔ لینک داده شده منتشر شده در سال ۱۴۰۲) صفحهٔ ۳۳ نیز به عنوان نویسهٔ استاندارد تایپ یای کوتاه روی های ناملفوظ انتخاب شده است. مزیت آن به نسبت صورت متفاوت متداول یعنی نوشتن کامل ی که با نیم‌فاصله از ه جدا شده (نامه‌ی من) آن است که در هنگام جستجو به طور کامل حذف می‌شود و بر خلاف صورت غیراستاندارد که حروف کامل را در جستجو حذف نمی‌کند در جستجوی عبارات کامل مثل «نامه من» به مشکل برنمی‌خورد. برای این ترکیب صورت دیگری با استفاده از یک شکل کامل (یک حرف که های ناملفوظ و یا را با هم تایپ می‌کند به صورت «ۀ») نیز با استفاده از چینش قدیمی صفحه‌کلید قابل تایپ است که به لحاظ مشکلاتی که در جستجوپذیری متن ایجاد می‌کند استفاده از آن درست نیست (نرم‌افزار گنجور در هنگام تأیید پیشنهادهای تصحیحی به طور خودکار آن را با صورت درست جایگزین می‌کند).

استثنای یای کوتاه روی های ناملفوظ: در موارد معدودی حرکت یای روی های ناملفوظ سکون است (مثال از اخوان ثالث: «به گرده‌یْ من، به رگهای فسرده‌یْ من، به زنده‌یْ تو، به مرده‌یْ من»). نوشتن آن به صورت پیشنهاد شده در این حالت به لحاظ آن که خواننده را در خوانش متن دچار اشتباه می‌کند پیشنهاد نمی‌شود و در این حالت استثنایی نوشتن آن به صورت یای کامل با سکون اجباری روی یا ارجح است.

۳. سرهم نویسی، جدانویسی: در مورد دو کلمهٔ پشت سر هم که به شکل ترکیب به کار گرفته شده‌اند (مثلاً «اینجا» یا «گر چه»)، به این قواعد نگاه کنید: اول این که در عرف آیا این ترکیب سرهم نوشته می‌شود یا جدا، مواردی مانند اینجا و آنجا معمولاً جدا نوشته نمی‌شود و البته به نظر می‌رسد تکیه در تلفظ آنها در فرم سر هم و جدا متفاوت است، از این جهت آنها را جدا نمی‌نویسیم، دوم (اگر قاعدهٔ اول این مورد را پوشش نداد) این که آیا معنای کلمهٔ ترکیبی با ترکیب دو کلمهٔ مجزا یکسان است یا خیر، اگر معنای کلمهٔ مرکب ترکیب دو بخش نیست قطعاً می‌بایست سرهم نوشته شود. سرهم‌نویسی با جدا کردن حروف چسبان با نیم‌فاصله ایرادی ندارد اما سرهم نویسی مواردی که نمی‌بایست سرهم نوشته شوند در آمارگیری کلمات مجزا در گنجور (امکانی که ممکن است بعدها ایجاد شود) مشکل ایجاد می‌کند.

۴. چسبیدن «که» به «آن» و «این» و موارد مشابه: در جایگاه‌هایی که «که» به «آن» و «این» چسبیده و ترکیب «کان» و«کاین» را ساخته، ترکیب را جدا نمی‌کنیم (که‌این و که‌آن پذیرفتنی نیست) و آنها را همانطور که خوانده می‌شوند می‌نویسیم. برای نمایش ترکیبی بودن کلمه صورت «کآن» بر «کان» و «کاین» بر «کین» ترجیح داده می‌شود. در مورد چسبیدن واو («و») به آن و این در حالتی که «وان» و «وین» خوانده می‌شود صورت‌های «وآن» و «وین» قابل قبول است («واین» احتمالاً موجب بدخوانی می‌شود). نوشتن «کآن» و «کاین» به صورت «ک‌آن» و «ک‌این» و هر گونه روشی که سلیقهٔ شخصی قلمداد شود و در متون متداول نباشد نیز درست نیست.

۵. «کی» در غزلیات شمس و «سد» در دیوان وحشی بافقی و … : تعهد به رسم‌الخط‌های اختصاصی نسخ خطی الزامی نیست و جهت جستجوپذیر کردن آنها به شرطی که مسلم باشد که کلمهٔ متداول چیست («که» به جای «کی»، «آن که» به جای «آنک»، «صد» به جای «سد»، «قفس» به جای «قفص» و …) تغییر آن به کلمهٔ متداول ترجیح داده می‌شود.

۶. استفاده از علائم سجاوندی می‌بایست مطابق کارکرد و تعریف استاندارد آنها باشد و استفاده از آنها به منظور تسهیل خوانش زمانی قابل قبول است که در آن افراط نشود و القای معنای نادرست نکند. در صورتی که یک مصرع می‌تواند با توقف در پایان کلمات مختلف به چند صورت صحیح خوانده شود نمی‌بایست علامت‌گذاری باعث نفی صورت‌های دیگر خواندن شعر شود چنان که محتمل است که شاعر عمداً قصد ایجاد ابهام روی نحوهٔ خواندن شعر را داشته است تا بتواند معانی متفاوتی را از این طریق خلق کند.

۷. علائم سجاوندی (ویرگول، علامت سؤال و علامت تعجب و …) به کلمهٔ قبلی بدون فاصله می‌چسبند و با کلمهٔ بعدی فاصله دارند (نمونه: «گفتا: کدام دل؟ چه نشان؟ کی؟ کجا؟ که برد؟» و نه «گفتا : کدام دل ؟ چه نشان ؟ کی ؟ کجا ؟ که برد ؟») .

۸. جایگاه قافیه: بعضی از قواعد رسم‌الخط در جایگاه قافیهٔ اشعار برای ایجاد یکدستی در قوافی استثناپذیر هستند. یعنی اگر رعایت رسم‌الخط صحیح در جایگاه قافیه به یکدستی قوافی یک شعر لطمه بزند از آن صرف نظر می‌کنیم.

این متن یک پیش‌نویس ناقص و اولیه است. از دوستانی که از ویراستاری و رسم‌الخط فارسی سررشته دارند و در آن مطالعه کرده‌اند و با رویکرد گنجور در مورد تسهیل جستجو در کنار تعهد به یک استاندارد عمومی و پرهیز از رویکرد سلیقه‌ای همگام و همفکر هستند خواهشمندیم نکاتی را که باید در این زمینه در نظر گرفته شود در نظرات این نوشته اعلام کنند تا به آن افزوده شود.

چرا در کلیات شمس اشعار شاعران دیگر دیده می‌شود؟

اگر در کلیات شمس پرسه زده باشید بسیار پیش می‌آید که با اشعاری برخورد کنید که مسلماً پیش از مولانا و توسط شاعران دیگر سروده شده اما گاه بدون تغییر و گاه با تغییراتی اندک درآثار مولانا هم ظاهر شده. از نمونه‌های نام‌آور آن سوگ‌سرودهٔ رودکی برای ابوالحسن مرادی است که در دیوان شمس در دو غزل در یکی با تغییرات بسیار کم و در دیگری در قالب یک تضمین و بازسروده در رثای سنایی آمده است.

اگر برای شما هم سؤال شده که دلیل آمدن این اشعار در دیوان شمس چیست این نوشتهٔ تلگرامی استاد میرافضلی می‌تواند پاسخگوی شما و من باشد:

یک تشابه و سه نکته

نام تو کنم نقش چو نی برگیرم
سوی تو کنم گذر چو پی برگیرم
یاد تو کنم نوش چو می برگیرم
با عشق چنین، دل از تو کی برگیرم؟
(مسعود سعد)

بهر تو زنم نوا چو نی برگیرم
کوی تو کنم گذر چو پی برگیرم
چندین کرم و لطف که با من کردی
اندر دو جهان، دل از تو کی برگیرم؟
(مولانا)

از مقایسۀ این دو رباعی چند نکته عاید ما می‌شود:
اول. شیوۀ مولانا در برخورد با میراث شعر فارسی، اخذ و اقتباس و ویرایش بوده است. او به مدد حافظه و ذوق، اشعاری را که از حفظ داشته، در ذهن خود احضار و به مناسبت مقام، در متن آن‌ها تصرّف می‌‌کرده است. چنین اتفاقی در رباعیات او بارها و بارها تکرار شده است. میزان تصرّف او در متن پیشین، از صفر تا صد بوده است! صفر، یعنی اینکه عین همان متن را بر زبان آورده است و مریدان، آن را وارد دفتر اشعار او کرده‌اند. کلیات شمس پُر از رباعیات دیگران است و معتقدم اغلب آن‌ها را مولانا در جمع یاران و مریدان بر خوانده است. البته، عدد صد اینجا جنبۀ اغراق دارد. ولی مولانا گاه تصرّفات ذوقی زیادی در شعر دیگران کرده و اثر جدیدی پدید آورده است که گاهی تشخیص آنکه متن اولیه چه بوده، بسیار دشوار است.

دوم. تغییر قافیۀ مصراع سوم، مربوط به پسند زمانه و تغییر فرم رباعی در قرن هفتم هجری است که رباعی چهارقافیه‌ای را نمی‌پسندیده‌اند. پیشتر هم گفته‌ام که جنبۀ زیباشناسانۀ این تغییر،‌ آن است که با ایجاد وقفه در ضرباهنگ رباعی، برجستگی و اثربخشیِ بیشتری به مصراع چهارم رباعی داده است.

سوم. در بیت اول رباعی مسعود سعد، ناهمطرازیِ موسیقایی بین دو کلمۀ «نقش» و «گذر» وجود دارد و باعث خلل در ریتم رباعی شده است. این عیب، در مصراع سوم رباعی مسعود سعد نیز وجود دارد. کلمۀ «نوش» با «نقش» هماهنگ است، اما با «گذر» نه. مولانا با تغییر کلمۀ «نقش» به «نوا» این ناهماهنگی را بر طرف کرده است.

منابع: دیوان مسعود سعد، ۸۰۵؛ کلیات شمس، جزو هشتم، ۲۰۲
‏..

«چهار خطی»
https://telegram.me/Xatt4

انتخاب املای «پیشخان» در گنجور آگاهانه است

اوّل بار احتمالاً چهار سال پیش لازم شده که این واژه در جایگاه معادل کلمهٔ «داشبورد» در نرم‌افزارها در گنجور به کار گرفته شود. در آن زمان حاصل جستجوی ما ما را مجاب به انتخاب این شکل املایی برای این کلمه کرد.

پیشخان یا پیشخوان

اگر بگردید و شواهد را ببینید می‌بینید که همه «پیشخان» را درست می‌دانند از ابوالحسن نجفی در کتاب «غلط ننویسیم» گرفته:

صفحهٔ ۹۴ کتاب غلط ننویسیم

تا فرهنگ‌های لغت و رضا شکراللهی خوابگرد و دیگران.

و عموماً در فرهنگ‌ها «پیشخوان» را به معنای کسی می‌دانند که پیش از مجلس وعظ پیش‌خوانی می‌کند.

املای «پیشخوان» در معنای «پیشخان» به لطف «پیشخوان خدمات دولت» و البته انتخاب‌های برنامه‌نویسان و مترجمان نرم‌افزارهای تحت وب نیز کم و بیش متداول است و به نظر من مشکلی هم ندارد. از این نظرگاه اگر بسامد کارکرد این غلط مصطلح بر صورت درست آن بچربد مشکلی نیست که به شکل آگاهانه از آن شکل استفاده شود تا از احتمال وقوع پرسش و پاسخ‌های بیهوده بکاهیم!

خلاصه و جان کلام این مطلب آن است که «پیشخان» در گنجور حتی اگر به زعم شما غلط باشد به علت کم‌سوادی یا اشتباه سهوی به کار گرفته نشده. این انتخاب آگاهانه و عمدی است و پس از جستجو انجام شده. جستجویی که انتظار می‌رود حداقل کاری باشد که کسی که می‌خواهد آن را مستمسک حمله و انتقاد کند انجام داده باشد.

پیروز باشید!

اشعار مازندرانی امیر پازواری

مدتی پیش آقای سعید غلامی نتاج امیری، مؤسس و مدیرعامل سازمان مردم‌نهاد بنیاد امیر پازواری با گنجور تماس گرفتند و عنوان کردند:

چند سالی است که نسخهٔ تصحیح شدهٔ دیوان اشعار امیر پازواری -شاعری که به زبان تبری/طبری شعر می سرود و نزد اهالی طبرستان و مازندران جایگاهی همچون دیوان حافظ برای فارسی زبانان را دارد و قالب موسیقایی امیری‌خوانی [برگرفته از نام او] در تمام نواحی تبری زبان کماکان در میان مردمان جاریست- که توسط زنده‌یاد استاد محسن مجیدزاده (م. م. روجا) به فارسی به نظم درآمده است را در قالب سایت اختصاصی ایشان به آدرس https://mmroja.ir منتشر نموده‌ام. دیوان اشعار بصورت بخش بندی شده بصورت اچ.تی.ام.ال در دسترس است. لطفاً اینجا را ملاحظه نمایید:
دیوان امیر پازواری


مطابق اجازه‌نامهٔ پیوست به قلم زنده‌یاد استاد محسن مجیدزاده، بنیاد امیر پازواری (کانون توسعهٔ پایدار امیرکلا) که حقیر موسس و مدیرعامل آن هستم، مسئولیت بازنشر آثار ایشان در فضای مجازی را برعهده دارد.

اجازه‌نامهٔ انتشار آثار محسن مجیدزاده

موجب مزید امتنان خواهد بود شاعر پیشنهادی و اشعارش را در این سایت معرفی شده بررسی نمایید تا چنانچه با شاخص ها و معیارهای شما منطبق بود و مقبول نظر افتاد، مقدمات لازم برای وارد نمودن آن اشعار به گنجور رومیزی فراهم شود و بخت تبری‌زبانان را بیازماییم شاید این شاعر و عارف نیز در شمار سایر شعرای شهیر کشور عزیزمان ایران، در گنجور جایی یافت.
مهرتان افزون و غم از دلتان بیرون باد.

با استفاده از نتیجهٔ زحمات دوستان بنیاد امیر پازواری، اکنون آثار این شاعر بزرگ طبری‌سرا در گنجور در دسترس است. علاوه بر متن مازندرانی، برگردان فارسی اشعار که به همت شادروان استاد مجیدزاده بعضاً به شعر فارسی تهیه شده در بخش خلاصه/معنی اضافه شده است.

اشعار امیر پازواری

آقای نتاج امیری پس از بررسی اولیهٔ متن در دسترس قرار گرفته در گنجور توضیحات تکمیلی دیگری را نیز ارسال کردند:

به پیوست متن کامل کتاب مرتبط با شناخت امیر پازواری به قلم استاد زنده یاد محسن مجیدزاده (م م روجا) را نیز تقدیم می کنم که چنانچه صلاح دانستید در گنجور در بخش معرفی شاعر به اشتراک گذاشته شود.

همچنین دو نمونه از صوت و تصویر استاد مجیدزاده در حال خوانش اشعاری از دیوان امیر پازواری نیز تقدیم می گردد:
نمونهٔ نخست
نمونهٔ دوم

دیوان امیر پازواری نیز مطابق روال سایر مجموعه‌های جدید از طریق گنجور رومیزی، دریای سخن و ساغر و همینطور کتابخانهٔ گنجور قابل دریافت است.

دریافت اشعار امیر پازواری

پیشنهادهای طراحی رابط و تجربهٔ کاربری آقای حسین مرتضوی‌فر برای گنجور

رابط و تجربهٔ کاربری گنجور از دیرباز مورد انتقاد بوده. انتخاب رنگ‌ها، ناهماهنگی‌های متعدد در صفحات و در دو سه سال اخیر شلوغ شدن آن با افزوده شدن تعداد زیادی دکمه و منو و عناصر دیگر رابط کاربری که به نظر می‌رسد همینطوری روی صفحات ریخته شده‌اند.

گنجور از لحاظ رابط کاربری همیشه نیاز به کمک و همیاری داشته. عموم تحولات مهم رابط کاربری گنجور از بهینه‌سازی آن برای موبایل (به کمک آقای حسام بهرامی) گرفته تا تغییرات لوگوی آن (از لوگوی قدیمی تا لوگوی فعلی طراحی شده توسط آقای مجید نجاتی) و موارد دیگری که هست و اکنون در خاطرم نیست با کمک دوستان طراح صورت گرفته.

این که ناهماهنگی‌های رابط کاربری (رنگ و طرح) و پیچیدگی‌های تجربهٔ کاربری (چینش و نحوهٔ دسترسی به ابزارها) در گنجور چطور می‌تواند از این وضعیت دربیاید دغدغه‌ای بوده که باز برای حل آن نیاز به یاری دوستان متخصص داریم.

آقای حسین مرتضوی‌فر داوطلبانه برای حل این مسئله پیشگام شده‌اند و تا به حال دو سری طراحی جایگزین برای رابط کاربری گنجور ارائه کرده‌اند. از آنجا که تا پیاده‌سازی این پیشنهادها در گنجور طول خواهد کشید بهتر دیدیم پیشنهادهای جالب و امیدوارکنندهٔ ایشان را با همراهان گنجور به اشتراک بگذاریم.

پیشنهاد طراحی صفحهٔ اول
پیشنهاد طراحی برای صفحهٔ اول: در پیشنهاد آقای مرتضوی‌فر صفحهٔ اول تنها کارکرد دسترسی به فهرست شاعران را ندارد و در آن کارکردهایی مثل نمایش آخرین خوانش‌های اضافه شده، فال و شعر روز، آخرین اشیاء اضافه شده به گنجینهٔ گنجور، دسترسی به دریافت فایل‌های کتابخانهٔ گنجور، نمایش نقشهٔ خاستگاه سخنوران و همینطور مناسبت‌های ادبی نیز پیش‌بینی شده (که این مورد آخری در گنجور وجود ندارد). عموم این موارد به نظر می‌رسد راهکارهایی برای خلاصه کردن پانویس شلوغ صفحات گنجور را فراهم کرده‌اند. البته تغییر کارکرد صفحهٔ اول از یک به اصطلاح هاب دسترسی ساده و اختصاصی با امکانات گروه‌بندی و جستجو برای شاعران به صفحه‌ای با کارکردهای متعدد احتمالاً به ساده کردن پیچیدگی‌های گنجور کمک زیادی نمی‌کند. با این حال پیشنهادهای طراحی برای خلاصه کردن صفحهٔ اول در بخش «سخنوران» قابل تأمل به نظر می‌رسد.
پیشنهاد طراحی صفحهٔ سخنوران
از صفحهٔ اول و با دنبال کردن لینک «همه» در بخش «سخنوران» به این صفحه می‌رسیم که به نوعی عموم کارکردهای صفحهٔ اول فعلی در آن در دسترس است.
پیشنهاد طراحی صفحات اختصاصی شاعران
پیشنهاد طراحی صفحات اختصاصی شاعران (نمونه صفحه در گنجور)
پیشنهاد طراحی صفحات فهرست‌های اشعار
پیشنهاد طراحی صفحات فهرست‌های اشعار (نمونه صفحه در گنجور)
پیشنهاد طراحی صفحات شعرها
پیشنهاد طراحی صفحات شعرها (نمونه صفحه در گنجور)، پیشنهادهای جالبی برای کاهش پیچیدگی این صفحات در این طراحی دیده می‌شود.
پیشنهاد طراحی صفحات شعرها
پیشنهاد طراحی صفحات شعرها: زبانهٔ خوانش‌ها
پیشنهاد طراحی برای صفحات پیشنهاد تصویر برای شاعر
پیشنهاد طراحی برای صفحات پیشنهاد تصویر برای شاعر (نمونه صفحه در گنجور)
پیشنهاد طراحی صفحهٔ بیت تصادفی گنجور
پیشنهاد طراحی برای صفحهٔ بیت تصادفی گنجور
پیشنهاد طراحی برای تازه‌های گنجور
پیشنهاد طراحی برای تازه‌های گنجور

بخش دیگری از پیشنهادهای آقای مرتضوی‌فر عزیز بخش‌های پروفایل کاربران را پوشش می‌دهد که در حال حاضر بسیار ابتدایی و البته ناهماهنگ با طراحی صفحات عمومی (بدون نیاز به ورود کاربر) در گنجور است.

پیشنهاد طراحی پروفایل کاربر
پروفایل کاربر (در پیشنهاد ایشان موارد جالبی برای ارتقای کاربران به نسخهٔ پیشرفته پیشبینی شده که در این صفحه هم قابل مشاهده است که به لحاظ فلسفهٔ شکل‌گیری و نوع تفکر گردانندهٔ گنجور مبنی بر عدم سوگیری به سمت یک استارتاپ درآمدزا امکان ظهور و استفاده در گنجور را نخواهد داشت، این نکته را برای زدودن نگرانی احتمالی کاربران گرامی عنوان کردیم)
پیشنهاد طراحی پروفایل کاربر
پیشنهاد طراحی برای کارنامهٔ عمومی کاربر
پیشنهاد طراحی پروفایل کاربر
پیشنهاد طراحی برای تنظیمات کاربر
پیشنهاد طراحی صفحات تنظیمات کاربر
پیشنهاد طراحی برای تنظیمات اعلان‌های کاربر
پیشنهاد طراحی صفحات تنظیمات کاربر
پیشنهاد طراحی برای ویرایش نمایهٔ کاربر
پیشنهاد طراحی صفحات تنظیمات کاربر
پیشنهاد طراحی برای کارنامهٔ ویرایش‌های قطعات کاربر

در پیشنهادهای ایشان مورد مبدعانهٔ متعددی وجود دارد که می‌تواند به بهبود رابط کاربری گنجور کمک کند. بعضی پیشنهادها با تغییر چینش صفحات قابل پیاده‌سازی است اما مواردی هم هستند که تنها پیشنهاد طراحی نیستند و پیشنهاد قابلیت‌های جدیدی در گنجور هستند که پیش‌نیاز ظهور آنها هنوز در آن پیاده‌سازی نشده.

مورد دیگری که باید به آن توجه شود آن است که این پیشنهادها روی صفحات موبایل چه شکلی به خودشان می‌گیرند.

کار بزرگی که آقای مرتضوی‌فر عزیز انجام داده‌اند آن بوده که پیشنهادهای عملی برای بهبود رابط و تجربهٔ کاربری گنجور ارائه کرده‌اند که امیدواریم در آینده اثر مثبت آن را در کاهش پیچیدگی‌ها و بهبود رابط کاربری سایت شاهد باشیم.

دوستان علاقمند و متخصص می‌توانند با مراجعه به وب‌سایت ایشان نمونه‌کارهای حرفه‌ای ایشان را مشاهده کنند. ضمناً از پیشنهادهای تخصصی این دسته از دوستان استقبال می‌کنیم.

راه حل از دسترس خارج شدن سایت در IIS (مشکل پیشین گنجور)

پیش‌تر و زمانی که یک شب کامل گنجور از دسترس خارج شد به لحاظ آن که دوستان زیادی نگران شده بودند راجع به آن نوشتم تا نگرانی دوستان رفع شود منتهی آن اطلاع‌رسانی باعث نگرانی بیشتر شد!

دوستان زیادی در آن زمان برای ارائهٔ راه حل تلاش و اقدام کردند و از جملهٔ آنها آقای محمد حکیمی از شرکت نئور فاوا راه حل اساسی و استاندارد این مشکل را ارائه کردند. برای استفادهٔ سایر دوستان (کسانی که روی ویندوز و روی IIS سایتهای مبتنی بر ASP.NET Core را میزبانی می‌کنند) راه حل ایشان را بازگو می‌کنم.

سلام

در مورد مشکل Stop شدن IIS که نوشته بودید؛ اگر موضوع Stop شدن سرویس IIS باشد، یک راه ساده این است که یک Scheduled Task ایجاد کنید که با اجرای یک خط دستور Powershell، در بازه زمانی هر 1 دقیقه یکبار اگر سرویس مورد نظر Stop شده بود، آن را Start کند. این Task خیلی ساده است و تقریبا هیچ باری به سرور وارد نمی‌کند.

Get-Service | Where-Object {$_.Status -eq “Stopped” -and $_.StartType -eq “Automatic” -and $_.Name -eq “W3SVC”} | Start-Service

اگر خود وب سایت در IIS به صورت Stop در آمده باشد، می توانید یک Task ایجاد کنید تا فقط آن وب سایت را هر 1 دقیقه Start کند.

Import-Module IISAdministration

Start-IISSite -Name “api.ganjoor.net”

اگر مشکل با Application Pool است به این صورت می‌توانید اقدام کنید.

Import-Module WebAdministration

set-Location IIS:\AppPools

$ApplicationPools = dir

foreach ($item in $ApplicationPools)

{

$ApplicationPoolName = $item.Name

$ApplicationPoolStatus = $item.state

Write-Host “$ApplicationPoolName -> $ApplicationPoolStatus”

if($ApplicationPoolStatus -ne “Started”)

{

Write-Host “—–> $ApplicationPoolName found stopped.”

Start-WebAppPool -Name $ApplicationPoolName

Write-Host “—–> $ApplicationPoolName started.”

}

}

اگر مشکلی بود و توضیح بیشتر یا کمک فنی نیاز بود حتما بفرمایید. تا جایی که از دستم برآید دریغ نخواهم کرد.

ممنون از زحمات شما

Mohammad Hakimi

Neor Fava

www.neor.ir

با سپاس از آقای حکیمی عزیز، پیش از تماس ایشان برای رفع اشکال از راه حل مشابهی در قالب یک برنامهٔ دات نتی استفاده کردم که کد آن در این نشانی در دسترس است (تهیه شده با کمک چت‌جی‌پی‌تی).

در پاسخ به طرح این موضوع آقای حکیمی نکتهٔ بجایی را عنوان کردند:

چه خوب.

البته معمولا ترجیح ما بر این است که در پروژه‌ها برای انجام کارهای ساده از برنامه هایی که به این صورت نوشته و Compile می‌شوند پرهیز کنیم چون معمولا به جزئیات مربوط به امنیت و Performance توجه کافی نمی‌شود. با فراخوانی Componentها، تعدادی DLL روی Memory فراخوانی می‌شوند و پس از اجرای برنامه هم باقی می‌مانند و در طول زمان منجر به پر شدن Memory سرور و کند شدن عملکرد می‌شود. در صورتی‌که با استفاده از Scriptهای استاندارد Powershell، مدیریت مسائل جانبی توسط خود Powershell انجام می‌شود و دیگر دغدغه‌های امنیتی یا Performance وجود ندارد.

این توضیح کلی بود و مربوط به این مورد خاص نبود.

امیدوارم که در هر صورت مشکل برطرف شود و این پروژه ارزشمند پابرجا باشد.

ممنون از زحمات ارزشمند شما

با این حال با توجه به آن که راه حل پیشتر پیاده‌سازی شده (برنامهٔ مجزا) قبل از آن روی سرور راه‌اندازی شده بود من تنبلی کردم و راه حل را تغییر ندادم.

اما به نظرم رسید که راه حل آقای حکیمی را (که من در جستجوهایم به آن نرسیده بودم) برای روز مبادا و برای دیگرانی که دچار همین مشکل می‌شوند در اینجا به اشتراک بگذارم.

امکان پیشنهاد مشق شعر و صفحات تجمیعی نقل قول‌های شاعران

زیر کادر اطلاعات شعرها امکانی برای پیشنهاد مشق شعر پیش‌بینی و اضافه شده است که کاربران نام‌نویسی شده می‌توانند از طریق آن به تکمیل این بخش از اطلاعات گنجور کمک کنند.

پیشنهاد مشق شعر

در صفحات معرفی شاعرانی که برای آنها مشق شعر ثبت شده نیز لینکی به صفحهٔ تجمیعی نقل قول‌ها و شعرهای مرتبط آنها اضافه شده است.

نقل قول ها و شعرهای مرتبط

تغییر در شمار نویسه‌ها و تبدیل آن به شمار نویسه‌های همصدا

در امکان شمار نویسه‌ها تغییری به این صورت داده شده که حروف همصدا مثل صاد و ث و سین و همچنین ز و ذال و ضاد و صاد را با جایگزین کردن آن با حرف مرجع صدا در الفبای فارسی یکسان در نظر می‌گیرد و به جای «شمار نویسه‌ها» «شمار نویسه‌های همصدا» را نمایش می‌دهد.

شمار نویسه‌های همصدا