در امکان شمار نویسه‌ها تغییری به این صورت داده شده که حروف همصدا مثل صاد و ث و سین و همچنین ز و ذال و ضاد و صاد را با جایگزین کردن آن با حرف مرجع صدا در الفبای فارسی یکسان در نظر می‌گیرد و به جای «شمار نویسه‌ها» «شمار نویسه‌های همصدا» را نمایش می‌دهد.

پانزده سال قبل با استفاده از یک الگوریتم ساده (و به اصطلاح برنامه‌نویسان با کمک اعداد جادویی یافت شده بر اساس آزمایش و خطا) و با مقایسهٔ تک تک کلمات اشعار شاعران صفحات استقبال‌ها را برای حافظ، سعدی، خواجو، اوحدی، سلمان ساوجی، عبید زاکانی و بعدتر ابن حسام خوسفی ساختیم. هدف ساخت این صفحات در گام اول پاسخ به این پرسش کنجکاوانه بود که حافظ چقدر تحت تأثیر سعدی و چقدر تحت تأثیر خواجو و سلمان ساوجی بوده.

بعدها و با اضافه شدن قابلیت نمایش شعرهای هم آهنگ امکان فهرست کردن اشعاری که توأماً هم‌وزن و هم‌قافیه هستند زیر شعرها فراهم شد. با این حال این قابلیت برای ردگیری نقل‌قول‌های مستقیم و ارتباطاتی که با اصطلاحاتی مانند تضمین، اقتفا و استقبال بین اشعار شاعران توصیف می‌شود کافی نیست. چرا که در بسیاری موارد مصرع نقل قول شده از یک شاعر از مصرع‌های مقفای شعر اصلی نیست. برای نمونه مطابق تصویر زیر حافظ مصرعی از سعدی را نقل قول کرده اما این مصرع با مشابه‌یابی بر اساس قافیه پیدا نمی‌شود.

در مواردی حتی نقل قول حتی هم‌وزن شعر منبع نیست. به عنوان نمونه حافظ در این بیت مصرعی از رودکی را که وزن کوتاه‌تری از شعر خودش دارد نقل قول کرده است:

برای پوشش اینجور ارجاعات شاعران زیر شعرها «مشق شعر» را اضافه کرده‌ایم. شعرهایی که در آن شاعر به طور کامل مصرعی از شاعر دیگر را نقل کرده است.

علاوه بر آن از همین امکان برای درج نقل قول از شاعرانی که هنوز آثارشان در گنجور در دسترس نیست استفاده می‌کنیم.

استفادهٔ دیگری که از این قابلیت کرده‌ایم گوشزد کردن انتساب یک شعر به چند شاعر است.

روی شعرهایی که به چند شاعر منتسبند نشانه‌ای برای مشخص کردن این سرگردانی گذاشته می‌شود.

صفحات قدیمی استقبال‌ها نیز به طور خودکار با اضافه شدن موارد کشف شدهٔ جدید به‌روزرسانی می‌شوند.

الگوریتم مشابه‌یابی نیز به کد جدید گنجور اضافه شده و امیدواریم به مرور اطلاعات نقل قول‌های شاعران و همینطور اشعار منتسب به شاعران متعدد تکمیل شود.

اول از زبان نویسنده بخوانید:

?️گنجور: قدرت بینهایت کوچک‌ها?️
(به بهانه انتشار کتاب تازه‌ام درباره سایت گنجور و بانی‌اش: حمیدرضا محمدی)
«خودت کدام کتابت را بیشتر دوست داری؟» گاهی این را می‌پرسند، و تا الان برایش جوابی نداشتم. اما الان جوابش را می‌دانم: همین کتاب تازه رسیده را: گنجور: قدرت بینهایت کوچک‌ها.
شاید چون گنجور را همه‌مان دیده‌ایم، اما نه به چشم معجزه‌ای اجتماعی. شاید برایمان سایت ادبی آشنایی بوده اما نمی‌دانستیم پشتش چه داستان عجیبی دارد. شاید برای آشنایی‌ام با بانی ِ در سایه مانده و متفاوتش: حمیدرضا محمدی. شاید هم چون اولین بار بود که کار پژوهشی را به زبان داستانی نوشتم. شاید هم چون حس می‌کنم در دوره احساس ناتوانی جمعیمان، در دورهٔ شکستها، روایت داستان گنجور، از قدرتمندی‌مان می‌گوید. از این که کنار هم چقدر قوی شدیم و چه معجزه‌ای ساختیم. شاید هم چون به بهانهٔ روایت داستان حمیدرضا، بانی گنجور، داستان خودمان، ما بچه‌های دهه شصت را روایت کردم. از مدرسه رفتن‌ها و کچلی‌ها، تا بمباران و سیاست و کنکور … روایت یک سخت‌جانی امیدوارانه و سازنده.
به هر حال کتاب گنجور بالاخره به بازار آمد.

پایان نقل قول.

آن وقتی که مهدی سلیمانیهٔ عزیز با ایدهٔ نوشتن کتابی در مورد گنجور با من تماس گرفت به او گفتم که به نظرم بهتر است وقتش را برای موضوع بهتر و مهم‌تری صرف بکند. این حرفها را چه در گروه‌های خودمانی و چه در برابر جمع‌های غریبه زده‌ام که گنجور بر روی زحمات دیگران بنا شده و اگر پیش از گنجور دیگرانی که برای دیجیتال کردن ادبیات فارسی سرمایه‌گذاری کردند نبودند گنجور دست کم به این شکلش وجود نمی‌داشت. بعد از شکل‌گیری گنجور هم کسان زیادی بودند که با آن که معلوم بود نام و زحمتشان در سایهٔ گنجور چندان به چشم نخواهد آمد و کارشان به نام گنجور و به کام من در میان انبوه کارهای دیگر همجنس کم‌فروغ خواهد ماند ایثارگرانه بی چشمداشت دیگری به گسترش و غنای آن کمک کردند (من خودم شخصاً هیچ‌گاه اینقدر بزرگوار نبوده‌ام که بخواهم به تناورتر شدن حاصل کاری که به نام دیگری تمام خواهد شد کمک کنم و از درک بزرگواری این عزیزان عاجزم). غیر از این، آن زمان به این فکر می‌کردم و می‌کنم (و این را به مهدی عزیز نگفتم) که اگر گنجور و به واسطهٔ آن من به سبب این کتاب زیر ذره‌بین قرار بگیریم شاید آسایشی را که هم‌اکنون دارم دیگر نداشته باشم و از این نظرگاه، استثنائاً بزرگواری کردم ? که گذاشتم او راجع به گنجور و من تحقیق کند و حرف بزند (جملهٔ آخر را تو را به خدا شوخی فرض کنید و به حساب تفرعنی و خودکس‌پنداریی که البته به آن مبتلا هستم نگذارید).

از جانب دیگر وقتی که به عنوان ناظر بیرونی به گنجور نگاه می‌کنم، از نگاه کسی که کاربر و مصرف‌کنندهٔ محصولات گنجور است می‌توانم اهمیت آن را فارغ از این که در اصل چه کسی پشت آن است درک کنم. خصوصاً که مهدی عزیز جامعه‌شناس است و دغدغه‌اش درک شکل‌گیری حرکت‌ها موجودیت‌های جامعه‌شناختی است. از این جهت، فکر می‌کنم خودم اگر بیرون گنجور و کاربر آن بودم دوست داشتم بیشتر در مورد آن و چگونگی شکل‌گیری آن بدانم. غیر از آن، این که شخصی با تألیفات چاپ شدهٔ متعدد و نام و پایهٔ علمی شناخته شده در حد دکتر مهدی سلیمانیه، بی هیچ چشمداشتی بخواهد در مورد تو ماه‌ها وقت بگذارد و بنویسد، نوشتنی که خودت هم می‌دانی کار بسیار سختی است، رشوه‌ای است که حتی اگر در ردهٔ ساده‌ترین و پاک‌ترین آدم‌های زمین قرار بگیری برای پذیرفتنش وسوسه می‌شوی چه برسد به من.

این شد که با مهدی همراه شدم و آنچه را که به ذهنم می‌آمد برایش در قالب روایت‌های خاطره‌گونه از زندگی خودم و از گنجور مطابق با طرحی که او دنبال می‌کرد تعریف کردم. در این تعریف کردن‌ها چندان حساب‌شده عمل نکردم، خیلی چیزهایی را که شاید باید می‌گفتم از قلم انداختم و شاید چیزهایی را که نباید می‌گفتم گفتم. نام‌های بسیاری بود که باید می‌آوردم و فراموش کردم و نام‌هایی هم بود که نباید می‌آوردم و فراموش می‌کردم که از هر دو گروه خواهشمندم به بزرگواری خودشان ناسپاسی من را ببخشند. با این حال بعد از خواندن نتیجهٔ کار نه از گفته‌ها شرمسارم و نه از نگفته‌ها احساس غبن می‌کنم. در روایت وقایع صادق بوده‌ام در حدی که مهدی بر اساس آن من را آدمی فروتن و متواضع و نقدپذیر یافته و البته تا آنجا که در متن کتاب چشم گردانده‌ام تلاش کرده از زهر صداقت من در بازگویی ماجراها کم کند.

مهدی عزیز هم البته از روایت‌های زندگینامه‌گونهٔ من یک نقل داستانی ساخته که با هماهنگی قبلی گاهی در آن تغییراتی از جنس خیال‌پردازی داده. این گسترش‌ها زیاد نیست (شاید در حد چند جمله در حد این که گفته باشد من کتابی را خوانده‌ام که نخوانده‌ام و مانند آن) و اگر چه در واقعیت اتفاق نیفتاده من در بازخوانی پیش‌نویس مهدی با توجه به هماهنگی قبلی نیاز ندیدم که خیلی در روایت او دخالت کنم. بخش داستانی کار مهدی را خواندنی و صمیمانه یافتم خصوصاً که به قول خودش قهرمان داستان دست کم در آغاز بیش از آن که من باشم پدرم بوده است. اگر چه من خودم را درآن به گونه‌ای الیور توییست قصه می‌یابم و می‌دانم که این نبوده و من به نسبت به یمن بزرگ‌منشی و بزرگواری پدرم، از قریب به اتفاق دیگر ایرانیان زندگی آسوده‌تر و مرفه‌تری داشته‌ام.

بخش اصلی کار مهدی هم تحلیل جامعه‌شناسانهٔ ماجرای گنجور به زبانی ساده و شیرین است در حدی که همچون منی که مطالعه‌ای در آن زمینه نداشته‌ام را سرگرم کرد و دوستش داشتم.

کتاب مهدی سلیمانیهٔ عزیز هم‌اکنون چاپ شده و در دسترس است. اگر دربارهٔ گنجور و پشت پرده‌های آن کنجکاوید آن را بخوانید.

علاقمندان در حال حاضر می‌توانند نسخهٔ دیجیتالی این کتاب را طاقچه و از این نشانی و نسخهٔ کاغذی را از فروشگاه اینترنتی ۳۰بوک و از این نشانی یا از ایران کتاب و از این نشانی یا از فروشگاه چهارسوق و از این نشانی و یا از فروشگاه ایده‌بوک و از این نشانی خریداری فرمایند.

امکانات جستجوی توکار که در مرورگرهای رومیزی با میانبر Ctrl+F و در مرورگرهای همراه عمدتاً از طریق منو در دسترس قرار می‌گیرند هنوز بین خیلی از کاربران شناخته شده نیستند. همین پریروز یکی از کاربران گنجور با ایمیل در مورد این که چطور می‌تواند داخل یک صفحهٔ شعر دنبال کلمهٔ خاصی بگردد سؤال پرسیده بود.

در گنجور برای صفحات فهرست‌های شعرها امکان خوبی وجود دارد که می‌توان با آن مثلاً با وارد کردن شمارهٔ شعر جستجو و فیلتر کرد.

در فکر بودم که امکانی مشابه جستجوی داخلی مرورگرها در صفحات شعرها فراهم شود که با توجه به پیچیدگی‌هایی مثل حرکات (زیر و زبر و تنوین و تشدید) و … پیاده‌سازی آن راحت نبود. خوشبختانه به مدد چت چی پی تی کتابخانه‌ای را یافتم که برای همین کار ساخته شده (mark.js) و تا حد زیادی همان امکاناتی را که مرورگرها برای جستجوی توکار ارائه می‌کنند در اختیار می‌گذارد.

این امکان در قالب یک کادر متنی که با شروع تایپ در آن به بالای صفحات منتقل می‌شود در اختیار قرار می‌گیرد و قابلیتهایی چون نادیده گرفتن حرکات حروف، اعلام تعداد نتایج و امکان اسکرول به محل نتایج را فراهم می‌کند. دامنهٔ جستجو نیز محدود به متن شعر یا نثر اصلی است و در میان سایر بخش‌های صفحه نمی‌گردد.

پیشتر آمار اشعار گنجور به صورت کلی (در این صفحه) و به تفکیک سخنوران (ذیل هر سخنور) در دسترس بود و اگر مثلاً شما می‌خواستید بدانید که چند بیت شعر از اشعار گلستان سعدی در گنجور با وزن رباعی برچسب خورده است راهی برای پیدا کردن پاسخ این سؤال وجود نداشت.

هم‌اکنون پایین صفحات فهرست‌های تمامی بخش‌ها یک دکمهٔ «آمار» اضافه شده که این آمارها را برای همان بخش در اختیار می‌گذارد.

علاوه بر آن پیشتر در گنجور اطلاعات قالب‌های شعری وجود نداشته‌اند. با تحلیل ساختار اشعار و کمک گرفتن از عناوین بخش‌ها شعرها با اطلاعات اولیه‌ای راجع به قالب‌های شعری برچسب‌گذاری شده‌اند. هر چند این داده‌ها احتمالاً پر اشکال است و نیاز به بازنگری و بهبود دستی توسط کاربران گنجور دارد (امکان تعیین قالب شعری در ویرایشگر قطعه وجود دارد) اما به قول معروف از «هیچّی» بهتر است. این اطلاعات نیز در بخش‌های آماری به صورت جمع‌بندی شده (با لینک‌های قابل جستجو و پویا) در دسترس است.

به اطلاعاتی که با لمس یا کلیک شمارهٔ بیت‌ها نمایش داده می‌شود «شمار نویسه‌ها» نیز افزوده شده، که ضمن نمایش تعداد حروف هر مصرع به ترتیب نزولی، با لمس یا کلیک هر حرف آن را در مصرع مد نظر رنگی می‌کند. در غیاب اطلاعات آوایی، احتمالاً این ابزار می‌تواند تحقیق در مورد واج‌آرایی و تکرار واج‌ها در اشعار را آسان‌تر کند.

این امکان به محاسبه‌گر ابجد گنجور نیز افزوده شده تا انجام این محاسبات برای متون دلخواه خارج از گنجور نیز امکان‌پذیر باشد.

در موارد معدودی طی سالهای اخیر گنجور یا وب‌سرویس آن به صورت پیش‌بینی نشده از دسترس خارج می‌شود. علت این موضوع عموماً توقف سایت در IIS است که هنوز ریشهٔ آن را پیدا نکرده‌ام (گنجور در حال حاضر روی ویندوز سرور ۲۰۱۹ و روی بستر ASP.NET نسخهٔ ۸ با SQL Server 2019 اجرا می‌شود).

مدت طولانیی از آخرین باری که چنین اتفاقی افتاده می‌گذرد تا این که دیشب دوباره اتفاق افتاده بود (ارتقا به دات نت ۸ اخیراً انجام شده). متأسفانه اگر این اتفاق شب‌هنگام بیفتد سایت در طول شب از دسترس خارج می‌شود تا صبح که متوجه مشکل بشوم و مشکل را حل کنم).

دوستان فنی آشنا به IIS اگر راه حل کلی و لینکی برای ریشه‌یابی مشکل دارند یا راه حلی برای راه‌اندازی مجدد خودکار سایت در صورت وقوع چنین رویدادی دارند لطفاً راهنمایی بفرمایند بلکه مشکل به طور اساسی حل شود یا از شدت آن کاسته شود. با سپاس.

تصاویری از تنظیمات IIS و سایت را برای دوستان فنی‌تر پیوست می‌کنم.

سورس گنجور هم که در این نشانی در دسترس است.

استاد بزرگوار محمود فتوحی رودمَعجَنی در نوشته‌ای در تلگرام دربارهٔ گنجور سخن گفته‌اند و ضمن برشمردن قابلیتها و امکانات گنجور پیشنهادهای خودشان را دربارهٔ آن مطرح کرده‌اند. به لحاظ آن که این نوشتهٔ استاد به شدت باعث افتخار گنجور است آن را در اینجا بازنشر می‌کنیم (در مورد پیشنهاد استاد بزرگوار، در امکانات آتی گنجور اگر فرصت و امکانش فراهم شود پیاده‌سازی امکان جمع‌سپاری تایپ متون با استفاده از تصاویر نسخه‌های چاپی قرار دارد. با توجه به این که این فرایند نیاز به نظارت و بازبینی و در نهایت تصمیم‌گیری راجع به نهایی شدن کار دارد و احتمالاً بتوان با ابزارهای تبدیل تصویر به متن (نرم‌افزار بازمتن tesseract از شرکت گوگل که از زبان فارسی هم به خوبی پشتیبانی می‌کند) به شتابدهی آن کمک کرد در مجموع پروژه‌ای با پیچیدگی بالاست و پیاده‌سازی آن در آینده کوتاه‌مدت امکانپذیر نیست. در صورت پیاده‌سازی نرم‌افزاری این قابلیت، برای نظارت بر پروژه‌های دیجیتالی‌سازی هر کتاب می‌توان از توان کارشناسی داوطلبان بخشهای دانشگاهی دانشکده‌های ادبیات استفاده کرد.).

تارنمای ادبی گنجور، از یک سرگرمی شخصی به سوی کتابخانۀ دیجیتال ملی

پایگاه ادبی گنجور در حال حاضر غنی‌ترین تارنمای میراث ادب پارسی است که تا روز یازدهم آبان ۱۴۰۲ مجموعاً ۱،۴۰۴،۸۷۷ بیت را از ۱۹۲ سخنور در هفت زبان ایرانی در دسترس کاربران می‌گذارد.
دسترسی روان و آسانِ کاربران به این پایگاه (از جستجو، ذخیره‌سازی، ویرایش، شرح و حاشیه‌نویسی، تا صداگذاری و بارگذاری تصاویر و مشارکت مالی) زمینۀ کاوش در میراث ادب پارسی و گفتگوی خوانندگان با یکدیگر را به سادگی فراهم آورده است.
این پایگاه از یک سرگرمی شخصی با انگیزهٔ علاقه به آثار ادب پارسی پدید آمده و طی شانزده سال گسترش یافته است. گنجور وابسته به هیچ سازمان خصوصی یا دولتی نیست. تاکنون نیز هیچ گونه فعالیت تجاری اعم از فروش برنامه و داده‌ یا کتاب و تبلیغات نداشته بلکه محتوا و کدهای آن به رایگان در دسترس همگان بوده است.

برخی امکانات این تارنمای آزاد از این قرار است:

✅ جستجوی واژگان و ترکیبات
امکان خواندن آثار ادبی پارسی و جستجو در یک اثر، آثار یک نویسنده، یا همۀ شاعران در حجمی نزدیک به یک و نیم میلیون بیت شعر پارسی.
صفحۀ نخست تارنما بر اساس میزان مطالعه و جستجو، پرمخاطب‌ترین سخنوران ایرانی را به ما می‌شناساند.

✅ حاشیه‌نویسی کاربران
کاربران گنجور از شانزده سال پیش نزدیک به یکصد هزار یادداشت در حاشیه اشعار دیوانها و صفحات متون نوشته‌اند. این یادداشتها تصویر روشنی از دانش ادبی و توانش زبانی خوانندگان شعر پارسی به دست می‌دهد. همۀ حاشیه‌های یک کاربر در یک جا نمایش داده می‌شود و می‌توان از رویکرد و شکل مواجهۀ او با متن آگاه شد.

✅ لغتنامۀ برخط
با انتخاب واژه‌ یا بخشی از متن، چهار گزینۀ لغتنامهٔ دهخدا، محاسبه معادل ابجد؛ عین عبارت در قرآن و وزن عروضی مصرعهای منتخب، فعال می‌شود.

✅ مشابه‌یابی
به کاربر کمک می‌کند تا وزن یا قافیهٔ همانند با بیت مورد نظرش را از کل آثار ادبی استخراج کند.

✅ حسابگر ابجد:
بر اساس حساب ابجد، حروف کلمه را به عدد تبدیل می‌کند.

✅ نمایهٔ موسیقی:
تا روز ۲۹م آبان ۱۴۰۲ تعداد ۳۳۱۲ قطعهٔ آواز و تصنیف موسیقی از ۲۵۹ هنرمند برای ۱۶۰۱ شعر بارگذاری و تأیید شده است. در این بخش محمدرضا شجریان با ۶۹۸ قطعه بیشترین سهم را در اجرای موسیقایی شعر فارسی دارد.

✅ آوای گنجور
در این بخش حدود ۱۸۶۷۹ پوشۀ صوتی با صدای کاربران در دسترس است. این پوشه‌ها که شامل دکلمه، شرح و تفسیر متن است قابلیت بارگیری (دانلود) نیز دارد.
با رای و امتیاز کاربران، اجراها بطور خودکار رتبه‌بندی می‌شود و اجرای بهتر در ردۀ بالاتر قرار می‌گیرد.

✅ پیشخوان کاربر
فعالیتهای هر کاربر در بخش پیشخوان شخصی وی دسته‌بندی و نمایش داده می‌شود:
حاشیه‌های من|نشان‌شده‌های من|اعلان‌‌های من| خوانش‌های نشان شده|ادامهٔ مطالعه | آهنگ‌های پیشنهادی من | ویرایش‌‌های من| ویرایش‌‌های من

✅ نقشهٔ خاستگاه سخنوران
روی نقشۀ جهانی گوگل زادگاه یا زیستگاه شاعران و نویسندگان هر سده را جداگانه نشان می‌دهد.

✅ کمک مالی:
نام نزدیک به پانصد نفر کمک‌دهنده به گنجور و شیوۀ هزینۀ مبالغ دریافتی در صفحه کمک مالی درج شده است.

‼️کاستی گنجور
گنجور با تمام این کیفیات و امکانات گرچه در امر پژوهش دستیار بسیار سریع و مفیدی است اما متنهای موجود در آن هنوز نمی‌تواند قابل ارجاع و مطمئن باشد.
نخست این که به دلیل قانون کپی رایت و حقوق مصححّان امکان بارگذاری چاپهای معتبر آثار ادبی در این پایگاه وجود ندارد.
دیگر این که شمارۀ صفحات یا ترتیب اجزا و ساختار متن (بویژه در متون منثور) مشخص نیست.
و سه دیگر این که خطاهای تایپی و افتادگیهایی در متن وجود دارد که البته روز به روز با ویرایش کاربران از میزان آنها کاسته می‌شود.
اما این کمبود در بخش شاعران نامدار تا حدودی رفع می‌شود. آنجا که عکس صفحات دستنویسهای معتبر کهن در ذیل هر بخش از دیوان آمده بر اعتبار آن بخش می‌افزاید.
باری، وجود چنین مجموعه‌ای، دسترسی پارسی‌خوانان را به ادبیات ملی در سراسر جهان آسان ساخته است و نشان داده که یک شخص واحد هم می‌تواند با دانش امروزی و پایداری در کار، طرح سترگ ملی برای همۀ ایرانیان به ارمغان بیاورد.

✅ پیشنهاد
دپارتمانهای آموزشی- پژوهشی ادبیات پارسی می‌توانند در تأمین متنهای بیشتر و ویرایش اطلاعات پایگاه مشارکت ورزند. اگر هر یک از استادان با همکاری دانشجویانش در یک کلاس متنی را تایپ و ویرایش کنند و نسخۀ الکترونیک آن را در اختیار گنجور قرار دهند بر غنا و اعتبار مجموعه خواهند افزود. آنگاه این تارنما، پیوندی گسترده و پایدار میان مردم و میراث ملی ادبی استوار خواهد ساخت. البته نمی‌دانم گردانندۀ گرامی گنجور برای این همکاری چقدر آمادگی دارند؟

با آرزوی گسترش و ارتقاء بیشتر و بیشتر تارنمای گنجور