رباعیات مهستی گنجوی

16 نوامبر 2012

به لطف همراه همیشگی گنجور آقای علی پی‌سپار نسخه‌ای از رباعیات منسوب به مهستی گنجه‌ای شاعرهٔ قرن ششم هجری به گنجور اضافه شده است (صفحهٔ مهستی گنجوی در گنجور). مأخذ ایشان نسخهٔ منتشر شده در آذربایجان شوروی به سال ۱۹۸۵ میلادی است که از اینترنت به شکل PDF اسکن شده قابل دریافت است. با توجه به این که نسخهٔ یاد شده چاپ از روی دستنویس -با خط نه چندان خوش و با کیفیت پایین- است، هر جا ایشان موفق به خواندن متن نشده‌اند جای کلمات جا افتاده را با «…» مشخص کرده‌اند.

مقدمهٔ نسخهٔ مأخذ را با هم می‌خوانیم:

مهستی گنجوی

ترتیب‌دهنده و مقدمه: رفائیل حسینوف

زیر نظر: محمد آقاسلطان

خط از: هرمز عبدالله‌زاده فریور

رسّام: فخرالدین علی‌زاده

مهستی گنجوی در تاریخ ادبیات آذربایجان نخستین رباعی‌نویس شهیر می‌باشد. نام وی همواره در ردیف شعرای بزرگ آذربایجان مثل نظامی [و] خاقانی یادآوری می‌شود. در این کتابچه برخی از رباعیات برجستهٔ آن شاعرهٔ بی‌مانند جمع‌آوری شد که به نظر خوانندگان محترم تقدیم می‌شود.

منبع: کتاب خطی در مخزن کتب خطی آکادمی علوم آذربایجان شماره: آ -۱۱۶

باکو

یازیچی ۱۹۸۵

صفحه‌ای از کتاب رباعیات مهستی

مقدّمه

آذربایجان سرزمین کهنسالان است. در این سرزمین عدّهٔ کسانی که سنشان از صد گذشته کم نیست. ولی این خاک فرزندانی نظیر مهستی گنجوی دارد که سنش از نهصد سال تجاوز کرده است.

عمر مهستی در آثار ادبی و رباعیات همیشه جوانش ادامه دارد. مهستی در کنار سخنوران نام‌آور قرن دوازدهم آذربایجان نظیر نظامی گنجوی و خاقانی شیروانی چون ستاره‌ای می‌درخشد. اشعار وی طراوت هشتصد سالهٔ خود را حفظ نموده، امروز نیز مورد استقبال قرار می‌گیرد و شیفتگان جدیدی به دست می‌آورد.

اطلاعات ما دربارهٔ سرگذشت شاعر کم است. در میان افسانه‌ها و روایاتی که طی قرون دربارهٔ وی شایع شده بسیاری از خطوط حقیقی شرح حالش به دست فراموشی سپرده شده است.

مهستی در سال ۱۰۹۲ میلادی در گنجه پا به دنیا نهاده است.

علاوه بر طبع شعر موسیقی را خوب می‌دانست و شطرنجباز ماهری بود. وی در ادبیات شرق مانند خیّام یکی از بزرگترین استادان رباعی شناخته شده است. همسر مهستی «تاج‌الدین امیر احمد» نیز شاعر بود و با تخلص پورخطیب و ابن خطیب شعر می‌سرود. نظیره‌ای که سنایی بر یکی از غزلیات وی ساخته دلیل با ارزی است بر شهرت پور خطیب در عالم شعر. یک رشته از اشعار مهستی به همین پور خطیب منحصر شده است.

ماجرای عشق آنان در کتاب مهستی و امیراحمد به قلم جوهری منعکس گردیده است. نسخه‌های خطی این کتاب در انستیتوی نسخ خطی باکو، موزهٔ بریتانیا و کتابخانهٔ جار الله ترکیه حفظ می‌گردند.

مهستی در یکی از رباعیهایش خطاب به امیراحمد شهرتی را که با زیبایی و استعدادش به دست آورده چنین بیان می‌کند:

من مَهسـِتی‌ام بر همه خوبان شده طاق

مشهور به حسن در خراسان و عراق

ای پورخطیب گنجه از بهر خدا

مگذار چنین بسوزم از درد فراق

می‌توان گفت که مهستی که تمام فعالیت ادبی‌اش با محیط گنجه بستگی داشته در موقع سفر به بلخ و مرو و شهرهای دیگر چنان شهرت به سزایی یافته بود که به عنوان مهمان به دربار سلطان سنجر نیز دعوت گردید. در این مورد در الهی‌نامهٔ فریدالدین عطار و تذکرهالشعرای دولتشاه سمرقندی اطلاعاتی موجود است.

از نویسندگان قرون وسطی شمس‌الدین قیس رازی، حمدالله قزوینی و امین احمد رازی از استعداد شاعری مهستی تعریفها نموده و او را رباعی‌سرای توانایی خوانده‌اند. از قرن هشتم تا قرن بیستم میلادی هر چند هزاران شاعر خاورزمین قلم خود را در رباعی آزموده‌اند ولی در در این میدان بزرگترین شهرت نصیب عمر خیام شاعر و دانشمند نیشابور و معاصر وی زیبارخ گنجه، مهستی گردیده است.

مهستی در اواخر سدهٔ دوازدهم میلادی وفات کرده و در گنجه مدفون است.

مهستی در تاریخ ادبیات آذربایجان نخستین بانوی شاعر بوده، ولی متأسفانه تمام اشعار او که سراسر عمر خود را صرف سرودن آنها نموده است به دست ما نرسیده، فقط اکنون قسمت کوچکی از میراث ادبی او که بیش از سیصد رباعی و چند قطعه و غرل نمی‌باشد، توسط نوشته‌هایی که در صفحات نسخ خطی گوناگون تذکره‌ها و مجموعه‌های مختلف شعر قید شده است، به عالم دانش معلوم است.

با گذشت زمان رباعیات مهستی گاه با رباعیات خیام، خاقانی، سنایی، کمال‌الدین اسماعیل و شعرای دیگر در هم‌آمیخته و گاه رباعیات شعرای دیگر به نام مهستی قید گردیده است.

در رباعیات مهستی قلبی نازک و سرشار از عشق می‌زند. شاعر خوانندگان خود را به لذت گرفتن از زندگی و زیباییهای آن دعوت می‌نماید. شخص انسان، عشق، افکار، آرزوها و اعمال نیک وی در رباعیات شاعر مترنم است.

عدهٔ زیادی از قهرمانان مهستی که در شعر رستاخیزها گنجه می‌زیستند صاحبان صنعت و پیشه هستند. مهستی که کسب و کار این مردمان ساده را با علاقهٔ فراوان به رشتهٔ نظم کشیده در ادبیات خاور اولین بنیانگزار شعر نوین که «شهر آشوب» نامیده می‌شود به شمار می‌رود.

مهستی در ادبیات خاور از اولین مبشران آزادی فکر می‌باشد. وی در رباعیات خود مسائل اجتماعی را مطرح کرد، بی‌عدالتی و نارساییهای زمان را به باد انتقاد گرفته است.

مهستی در رباعیاتش از معانی گوناگون لغات با مهارت استفاده کرده و یک سلسله تجنیسی و چهار اندر چهار به وجود آورده است. شرح فلسفهٔ چهار عنصر در رباعیات مذهبی جای ویژه‌ای دارد. شاعر برای بیان آشکار مطالب مدام به مراعات‌النظیره رو می‌آورد. در رباعیات وی چهار شهر (مرو، بلخ، نیشابور، هرات)، چهار آلت موسیقی (چنگ، بربط، رباب، نی)، چهار پرنده (بلبل، فاخته، زاغ، قمری)، چهار سلاح (خود، زره، خنجر، سپر)، چهار گل (نرگس، بنفشه، سوسن، گل سرخ)، چهار روز (پریر، دی، امروز، فردا) و طبیعی است که آب، آتش، باد، خاک با مهارت حیر[ت]انگیزی و ظرافت زرگران به دنبال هم چیده می‌شوند. انسان نمی‌تواند از حیرت در برابر توانایی شاعر خودداری کند.

مینیاتورسازان قرون وسطی گاهی تصویر مهستی را که شطرنجباز ماهری بود در پشت تختهٔ شطرنج رسم نموده‌اند. در اشعار وی اصطلاحات بازی شطرنج نیز زیاد دیده می‌شود که مهستی این اصطلاحات را فقط به خاطر زیبایی کلام به کار نبرده بلکه افکار شاعرانهٔ خود را به توسط این اصطلاحات به طور بارز شرح داده است.

شعرای آذربایجان دربارهٔ مهستی دهها شعر، داستان منظوم و نمایشنامه‌ها نوشته‌اند.

در گنجه خانهٔ مهستی به موزه تبدیل شده و به دانشسرای مقدماتی شهر نام وی اطلاق گردیده است. باشگاه شطرنجبازان باکو نیز نام مهستی بانوی شاعر آذربایجان را بر خود دارد. در آذربایجان اشعار مهستی با ترجمهٔ شاعرهٔ مرحومه نگار رفیعبگلی بارها چاپ و منتشر شده است. برخی از والدین به احترام شاعر بزرگ دختران خود را مهستی می‌نامند.

مهستی دیروز نیز محبوب بود امروز هم محبوب است و این محبت به اندازهٔ عمر رباعیات مهستی باقی خواهد ماند.

اینک چند رباعی منتخب این نابغهٔ بزرگ آذربایجان را به نظر خوانندگان محترم می‌رسانم.

رفائیل حسینوف

کاربران گنجور رومیزی و ساغر می‌توانند این مجموعه را از این نشانی با اندازهٔ ۳۰ کیلوبایت دریافت و به مجموعه‌های موجودشان اضافه کنند.

۲۰ نظر برای “رباعیات مهستی گنجوی”

  1. سین گفته:

    سلام
    باید بگم خیلی خیلی عالی بود و ممنونم و صدافسوس که همچین شعرایی اینقدر ناشناس هستن!
    ممنون میشم شعرای رابعه و سایر شعرای خانم ایران رو هم آپلود کنید

  2. setare گفته:

    سلام خیلی عالی بود

  3. pARVIN Ghafouri گفته:

    بانوان ایران زمین همیشه با فرزانگی و لیاقتی که در وجودشان بوده در هر دوران از تاریخمان جوهر وجود خود را نشان داده
    و در برابر ستمهای حکام خود کامه با سخنان موزون وچه در شعر و حتی نثر ایستادگی نموده اند , هزاران درود بر پیشگامان بانوان ایران زمین

  4. ماه منظر زر قونی گفته:

    با تشکر از زحمات شما در انتشار گنجینه با ارزش گنجور : ایا امکان انتشار اشعار زنان شاعره های دیگر از جمله رابعه ودیگران هم هست/؟

  5. سمانه گفته:

    حیف که هیچ اثری نداره وهیچ اسمی از او نبرده اند

  6. سمانه گفته:

    حیف که هیچ اثری نداره وهیچ اسمی از او نبرده اند لطفا اشعار لامارتین رو هم بذارین

  7. علی گفته:

    با سپاس از سایت گنجور
    ولی لطفاً از منابع جمهوری آذربایجان کمتر استفاده شود زیرا آنها بجز جعل تاریخ چندان کاری بلد نیستند. ضمن اینکه دقیقترین اشعار مهستی در کتاب نزهت المجالس است:
    http://archive.org/details/NozhatAl-majales
    در همین متن رفائل حسینوف آران را آذربایجان نوشتند و حتی نمیگویند که نام مهستی و تمامی اشعارش پارسی است.
    برای اطلاعات بیشتر در مورد جعل تاریخ در آن کشور به اینجا بنگرید:
    http://archive.org/details/OnTheModernPoliticizationOfThePersianPoetNezamiGanjavi_251

  8. امير گفته:

    با سلام و تشکر لطفا راهنمایی بفرمایید که چطوری باید این مجموعه را به ساغر اضافه کرد؟
    من دانلود کردم . ساغر هم دارم . اما نمیدانم چگونه باید آن را به مجموعه ساغر اضافه کرد.

  9. حمیدرضا گفته:

    @امیر:
    من ساغر الان دم دستم نیست اما آن طور که در وبلاگ آقای علوی زاده خواندم:
    از منوی «ابزارها» و گزینه «اضافه کردن مجموعه جدید…» می‌توانید مجموعه اشعار جدید را اضافه کنید. اینجا را ببینید:
    http://pozh.org/443-%D9%86%D8%A8%D9%88%D8%AF-%D8%A8%D8%B1%D8%AE%DB%8C-%D8%B4%D8%A7%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%AF%D8%A7%D8%AF%D9%87/

  10. حسین گفته:

    باسلام : در سطر دوم همین مقدمه آمده است ،« …این خاک فرزندانی نظیر مهستی گنجوی دارد ، که سنّش از نهصد سال تجاوز کرده است » امّا درشرح حال این بانوی شاعر زیر تصویر نوشته شده وفات ایشان درسال۵۵۷ هجری است که مصادف می شود باسال ۱۱۹۹ میلادی . با توجه به تاریخ تولّد ایشان که سال۱۰۹۲ است عمر نامبرده ۱۰۷ سال است وعمری طبیعی است .باتشکّر .

  11. حمیدرضا گفته:

    @حسین:
    متن، نقل مستقیم از کتاب چاپ شده در آذربایجان شوروی است، نویسنده در آن جمله به عمر مهستی اشاره نمی‌کند بلکه به قدمت او اشاره دارد (البته نثر متن خالی از اشکال نیست و علت آن هم تسلط پایین نویسنده به زبان فارسی می‌تواند باشد).

  12. علی کریمیان گفته:

    سلام علیکم
    بسیارمتشکرم که این مجموعه آثار یکجا جمع آوری نمودید
    وبرای خودم متاسف که تا کنون نامی از این شاعر نشنیده بودم
    سایت شما را علاوه برمعرفی به دوستان در پیوند های وبلاک به آدرس ذکر شده گذاشتم
    خداقوت

  13. علی گفته:

    مهستی گنجه ای شاعر گنجه ای در منطقه اران و شروان در ان زمان به پارسی چکامه سرایی میکرده و هنوز زبان اقوام مهاجر ترک نتوانسته بود باعث تغیر زبان انجا شود.

  14. پرهام گفته:

    ممنون عالییییییییییییییییییی

  15. سوسن اسفاری گفته:

    با سلام و خسته نباشید ..
    واقعا جای تشکر داره ازینکه ما رو با این شاعران ااااشنا می کنید .
    بسیار لذت بردم .

  16. وحید گفته:

    به نظر بنده حقیر هیچ شاعر زنی در ادبیات پارسی نتوانسته به جایگاهی که رابعه به آن دست یافته برسد. با تمام اخترامی که برای شاعرانی چون مهستی، بیگم، فروغ فرخزاد و پروین اعتصامی قایلم ، معتقدم ذوق و قریحه و لطافت کلام و از همه مهمتر تقدمی که رابعه در شعر فارسی نسبت به این بزرگواران دارد و البته سرگذشت جگر خراشش که زندگی او را با افسانه های بسیاری آمیخته هیچ کدام از این بزرگواران ندارند. در توصیف حایگاه رفیع این شاعر زن همین بس که بسیاری از اشعار او با اشعار رودکی اشتباه گرفته میشود . همانگونه که رودکی را پدر شعر فارسی نام نهاده اند لقب ” مادر شعر فارسی” هم برازنده این بانو بوده. در عجبم از گنجور که چرا و چگونه از کنار چنین شاعری به راحتی گذشته و اشعارش را زینت بخش گنجینه گنجور ندانسته؟ البته اگر با اغماض کم لطفی در حق دیگر شاعران زن را نا دیده بگیریم که کمبودشان در میان شاعران مرد محسوس است اما این یکی را به هیچ گونه نمیتوان نادیده گرفت

  17. Nahid Mostame گفته:

    با سلام: امروز توسط برادر عزیز م با سایت شما اشنا شدم. واقعاً خسته نباشید.

  18. mohammad ardalani گفته:

    بسیار عالی بود.ممنون میشم اگر رباعبات خیام را هم بگذارید.

  19. افسانه چراغی گفته:

    جناب حسین گرامی
    منظور از عمر نهصد ساله، زنده بودن نام و یاد مهستی با اشعارش است نه عمر واقعی. یعنی گویی تا الان زنده است.

  20. احمد ترکمان گفته:

    حیف که مهستی را همه نمیشناسند و صد حیف که دختران اشعارش را نمیخوانند
    تا ببیند که یک زن شاعر روح لطیفی دارد و چگونه با زبان شعر وجود خودش را بیان میکند
    و عشق به معشوقش را چگونه مانند یک پسر عاشق و مجنون بیان کرده است
    دختران ایران زمین بخوانید و بدانید و پند بگیرید که یک زن هم میتواند عشقش را به یک مرد بیان کند.

نظرتان را بنویسید (نکتهٔ مهم: اگر برای نوشتن حاشیه در مورد شعرها اینجا آمده‌اید اشتباه آمده‌اید و باید در خود سایت گنجور حاشیه بگذارید. نظرات بی‌ربط به این نوشته پاک می‌شوند.)