بایگانی دسته: گنجور

وزنهای عروضی به تفکیک دیوانهای شاعران

پیشتر یکی از دوستان پیشنهاد داده بود آماری از اوزان اشعار گنجور به تفکیک دیوان تهیه کنیم. امروز این آمار را استخراج کردم. از طریق صفحهٔ اوزان دیوانهای شاعران گنجور می‌توانید فهرست شاعران را به ترتیب نزولی تعداد ابیات اشعارشان در گنجور مشاهده کنید. با کلیک بر روی نام هر شاعر می‌توانید صفحهٔ اوزان دیوان آن شاعر را ببینید (نمونه: اوزان دیوان خاقانی) و با کلیک بر روی هر وزن در فهرست اوزان دیوان آن شاعر، همهٔ شعرهای با وزن انتخاب شدهٔ آن شاعر را به صورت صفحه‌بندی شده در اختیار خواهید داشت (نمونه از حافظ). از این امکان می‌توانید برای پیدا کردن مواردی که در وزنیابی آنها اشتباه کرده‌ام استفاده کنید و آنها را گزارش کنید تا تصحیح شوند.

اشارات حافظ به سلمان ساوجی

سلانه سلانه کار وزن‌یابی دیوان سلمان ساوجی را تمام کردم. در قسمتهایی از مثنوی «جمشید و خورشید» غزلها و قطعه‌هایی ناهموزن با بخشهای دیگر نقل شده که وزن ابیات آغازین را برایشان در نظر گرفتم تا روزی که با بازنگری بخش‌بندی این منظومه این قبیل مشکلات حل شود.

همانند کاری را که پیشتر برای یافتن اشارات مستقیم حافظ به سعدی کرده بودم (اینجا را ببینید) برای یافتن اشارات مستقیم حافظ به اشعار سلمان ساوجی هم انجام دادم که نتیجهٔ آن در این صفحه در دسترس قرار گرفته است.

با توجه به حاشیه‌های دوستان و مرور سطحی خودم، تعداد غلطهای تایپی اشعار سلمان در گنجور زیاد است. تعدادی از غلطهای گزارش شده تصحیح شده‌اند و باقی موارد نیز به مرور تصحیح خواهند شد.

صفحه‏ٔ آمار

پیش‌تر آماری از شعرهای گنجور ارائه داده بودیم. با توجه به حجم بالای افزوده‌های اخیر، شعرها بازشماری شدند و آمار به‌روز شده از طریق صفحه‌ای اختصاصی به نام آمار در دسترس قرار داده شد (این صفحه از طریق پیوندهای پایین صفحات گنجور در دسترس قرار دارد). انشاالله هر بار پس از تغییرات قابل توجه در آمار شعرها، این صفحه را به‌روز خواهیم کرد.

رشحه دختر هاتف اصفهانی

اندک اشعاری که از رشحه دختر هاتف اصفهانی باقی مانده را گویا اغلب به ضمیمه‌ی دیوان پدرش چاپ کرده‌اند. از این رو در گنجور هم این اشعار بخشی از دیوان هاتف است.

با اختصاص یک تصویر جداگانه و اضافه شدن مختصری از زندگی این شاعره‌ی عهد قاجار (با تشکر از ویکیپدیای فارسی) اشعار او را از اشعار پدرش جدا کردیم.

رشحه

استقبالهای حافظ از سعدی و تغییرات دیگر

چند وقت پیش در کتابی فهرست چند غزل از حافظ را دیدم که در آنها حافظ مستقیماً ابیاتی از سعدی (یا دقیقاً خاطرم نیست شاید دیگر شاعران) را نقل قول کرده بود. به نظرم رسید که بد نیست برنامه‌ی کوچکی برای مقایسه‌ی مصرع به مصرع اشعار شاعران مختلف بنویسم و این موارد را استخراج کنم. در هر صورت به کمک برچسبها بعضی از خروجیهای آن برنامه را علامت زده‌ام. به عنوان نمونه برچسب سعدی یا خواجوی کرمانی را ببینید. در هر صورت این خروجیها نیاز به سازماندهی بهتری دارند و چون این کار در حال حاضر باید به صورت دستی صورت گیرد زمان زیادی می‌برد. به عنوان اولین خروجی سازماندهی شده و مرتب این کار می‌توانید صفحه‌ی استقبالهای حافظ از سعدی را ببینید که به مدد تعطیلی امروز آماده‌اش کردم.

استقبالهای حافظ از سعدی

مدتی پیش با توجه به این غزلیات شهریار را از منبعی غیر از ری‌را به سایت اضافه کرده بودم (درج ۷۸) و امیدوار بودم (و هستم) که به کمک منابع دیگر بتوانیم دامنه‌ی پوشش آثار سخنسرایان پارسی‌گو را در گنجور گسترش دهیم در کادر حاشیه‌ها عنوان «منبع اولیه» را اضافه کردم و پیوند به سایت ری‌را را در قسمت پایینی صفحات، با پیوند به صفحه‌ی منابع جایگزین کردم.

منبع اولیه

چند وقت پیش، ایمیلی از یکی از دوستان دریافت کردم که در آن درخواست شده بود پیوند به شعرهای بعدی و قبلی پایین شعرها گذاشته شود. این پیوند پیش از این وجود داشته، اما جای آن زیر کادر «حاشیه‌ها» بوده، به همین دلیل فکر کردم که بهتر است جای پیوند به شعر قبلی و بعدی را بالای کادر حاشیه‌ها بگذارم تا دسترسی به آن آسان‌تر باشد و بیشتر در معرض دید باشد.

پیش‌تر کسانی که مشترک خوراک وبلاگ شخصی من بودند، «تازه‌های گنجور» را هم به صورت مخلوط با نوشته‌های وبلاگ من دریافت می‌کردند. همچنان که اینجا اشاره کرده‌ام تصمیم گرفتم این دو را از هم جدا کنم. لذا در صورتی که مایل به دنبال کردن تازه‌های گنجور از طریق خوراک هستید مشترک خوراک مستقل آن شوید.

شعرها را برچسب بزنید

تا به حال پیش آمده که بخواهید اشعار را به صورت موضوعی پیدا کنید؟ مثلاً بخواهید شعرهایی را پیدا کنید که موضوع آنها «وصف بهار» یا «وصف پاییز» است و یا «انتقادی» هستند و یا مضمون آنها «پند اخلاقی» یا «پند دینی» است؟ تا به حال پیش آمده که بخواهید شعرهایی را پیدا کنید که «دوزبانه» هستند، یا «دووزنی» هستند یا «بیتهای عربی» دارند یا «بیتهای ترکی» دارند یا …؟ تا به حال پیش آمده که بخواهید شعرهای «مشکوک» منتسب به حافظ را از شعرهایی که مسلماً از آن حافظ هستند تشخیص دهید؟

برچسبها راه حال مناسبی برای تعیین فراداده‌هایی مانند این هستند. اطلاعاتی راجع به شعرها که در متن شعر راجع به آن به طور مستقیم سخنی نیامده. این فرداده‌ها می‌توانند به طبقه‌بندی بهتر شعرها کمک کنند.

از امروز، به کمک عنوان «برچسبها» در پایین کادر حاشیه‌ها می‌توانید برای شعرها برچسب تعیین کنید. این کار در صورتی که به مرور زمان و توسط کاربران مختلف انجام شود می‌تواند به طبقه‎بندی بهتر شعرها کمک کند. در اضافه کردن برچسب، توجه داشته باشید که کلمات عمومی و کلی مانند «جان»، «فلک» و مانند آن که اطلاعات ارزشمندی ندارند و در واقع جزئی از متن شعرها هستند چندان کمکی به دستیابی به هدف شرح داده شده نمی‌کنند. سعی کنید موضوعات شعرها را تعیین کنید (مدح، هجو، هزل، داستان، مرثیه، وصف، ماده تاریخ، تاریخی، وصف طبیعت، وصف حال، پند، مذهبی، انتقادی و مانند آن)، ویژگیهای خاص شعرها را تعیین کنید (دووزنی، دوقافیه، دوزبانه، ابیات عربی، ابیات ترکی، مشکوک، منتسب به شاعر دیگر، …) و در کل اطلاعاتی را اضافه کنید که به طبقه‌بندی بهتر شعرها کمک می‌کنند.

شعرها را برچسب بزنید

مجموعه‌ی برچسبهای اضافه شده تا به حال را می‌توانید از طریق صفحه‌ی برچسبها (که از طریق پیوندهای پایین صفحات در دسترس قرار دارد) ببینید.

پیوند به صفحه‌ی برچسبها

آماری از شعرهای گنجور

در حال حاضر گنجور مجموعاً دربردارنده‌ی ۳۳۴۴۵۱ بیت شعر از ۳۵ شاعر است که در قالب ۲۶۱۴۳ تکه تقسیم‌بندی شده‌اند. ۳۵ شاعر شامل ۳۴ شاعری است که نام آنها در صفحه‌ی اول آمده به همراه دقیقی طوسی که قسمتهایی از شاهنامه سروده‌ی اوست. در شمارش بیتها، تک‌مصرعهای تعویض بند در قالبهایی مانند مخمس و مانند آن یک بیت در نظر گرفته شده‌اند.

جدول زیر نشان دهنده‌ی آمار شعرها به تفکیک نام شاعر است:

آمار شعرهای گنجور به تفکیک نام شاعر

تا به حال ۳۲۸۴۸۹ بیت (۹۸ درصد) از اشعار گنجور وزنیابی شده‌اند. مجموعاً ۱۰۲ وزن در این اشعار تشخیص داده شده است. جدول زیر نمایانگر نحوه‌ی توزیع اوزان متداول‌تر در اشعار وزنیابی شده است:

آمار شعرهای گنجور به تفکیک وزن

ابوسعیدی که در بخارا زندگی می‏کرد و مدح می‏گفت!

تکبیتهای صائب، مفردات سعدی در مواعظ و ابیات پراکنده‌ی ابوسعید ابوالخیر را مجدداً سازماندهی کردم و فهرستهای الفبایی بر اساس حرف روی برایشان درست کردم. در مورد ابیات پراکنده‌ی منتسب به ابوسعید به نظرم رسید بسیاری از این اشعار، بیشتر منتسب به رودکی هستند تا ابوسعید (به عنوان نمونه این بیت را ببینید). به منبع اولیه (ری‌را) و همچنین نرم‌افزار درج ۷۸ (که با ری‌را تطابق کامل دارد) مراجعه کردم و این ابیات در هر دوی این منابع به نام ابوسعید ابوالخیر آورده شده‌اند. در هر صورت فکر می‌کنم در این مورد اشتباهی رخ داده است، هر چند سایر اشعار ابوسعید (رباعیاتش)، نیز اکثراً به شاعران دیگر منتسبند.

سعی کرده‌ام اشعاری را که در دل اشعار دیگر آورده شده‌اند پیدا کنم و جدایشان کنم. در هر صورت، از کاربران محترم سایت خواهشمندم هر جا چند شعر مستقل را در قالب یک شعر دیدند گزارش کنند تا مشکل رفع شود.

«مفتعلن مفتعلن مفتعلن» کشت مرا!

کمتر از دو ماه پیش وزنیابی شعرها را شروع کردم و تا امروز قریب به اتفاق شعرهای موجود در گنجور وزن‌گذاری شده‌اند. شعرهای عربی و بخشهایی که نیاز به سرکشی و مرتب‌سازی دارند (مثل تک‌بیتهای سعدی، صائب و تکه غزلهای امیرخسرو) وزنیابی نشده‌اند.

در هر صورت در فرصت مناسب سعی می‌کنم آماری از وزنهای به کار گرفته شده در گنجور دربیاورم، احتمالاً برای هر وزن صفحه‌ای مختص خودش بسازم و … .

دو تن از دوستان پای دو مطلب پیشین درباره‌ی وزن‌گذاری گنجور، نشانی سایتی به نام وبگاه آزمایشی عروض را داده‌اند که یک کار دانشجویی عالی در زمینه‌ی وزنیابی خودکار است. دوستانی که علاقمند هستند، به این سایت سر بزنند (اینجا).

شعرهای مشابه

خوب! پروژه‌ی وزنیابی شعرها (علی رغم مسافرت چند روزه‌ی من) تا حدودی خوب پیش رفته است و علاوه بر اشعار حافظ، اکنون تمام اشعار سعدی و هزار و دویست تا از غزلیات شمس، گزیده‌ی غزلیات شهریار، قسمتی از غزلیات خواجو و مجموعه‌هایی از رباعیات، دوبیتیها و مثنویات بلند شاعران مختلف را پوشش می‌دهد.

علاوه بر آن، برنامه‌ای برای پیدا کردن حروف روی و قافیه‌ی اشعار آماده کردم و آن را روی اشعار برخی از شاعران نامبرده اعمال کردم. هر چند در قافیه‌یابی به شیوه‌ی خودکار موانعی همچون رسم‌الخطهای متفاوت، سلیقه‌های متفاوت تایپیستها در فاصله‌گذاری بین کلمات و حذف یا عدم حذف بعضی حروف (مثل الف «است» و …)، غلطهای املایی و استثنائات قافیه باعث می‌شوند نتوان به شکل دلخواه اشعار را قافیه‌یابی کرد ولی نتایج اولیه به نظر من چندان بد نیست، خصوصاً با توجه به این که قافیه‌یابی مجموعه‌ی بزرگی از شعرها در زمانی در حد چند دقیقه انجام می‌شود.

در هر صورت، با استفاده از ترکیب این دو ویژگی (وزن و قافیه) قابلیت جدیدی به گنجور اضافه شده که با کلیک بر روی پیوند «شعرهای مشابه» در کادر حاشیه‌ها در دسترس قرار می‌گیرد. کلیک بر روی این پیوند، شما را به صفحه‌ای می‌برد که در آن اشعاری که هم وزن و هم قافیه‌ی آن با شعر مورد نظر شما یکسان است فهرست شده‌اند.

به این ترتیب می‌شود شعرهایی را که شاعران در استقبال از شاعران قدیمی‌تر خود سروده‌اند با خرج یک کلیک پیدا کرد. ضمن آن که علاوه بر «جستجو»، «استفاده از فهرستهای الفبایی» و «استفاده از پیوندهای شعر بعدی و شعر قبلی»، راهکار جدید و هوشمندتری هم برای گنجورگردی در اختیار علاقمندان قرار می‌گیرد.

برای مشاهده‌ی نحوه‌ی عملکرد قابلیت «شعرهای مشابه» روی پیوند متناظر با این قابلیت در این نمونه اشعار کلیک کنید: غزل دل می‌رود ز دستم (حافظ)، علی ای همای رحمت (شهریار)، غزل مطلب طاعت و … (حافظ) و مانند آن.

شعرهای مشابه

دامنه‌ی این قابلیت محدود به شعرهایی است که وزن‌گذاری و قافیه‌یابی شده‌اند و این به این معناست که دامنه‌ی عملکرد آن به مرور وسیع‌تر خواهد شد.